Ebû Mansûr el-Mâtürîdî'nin Mürtekib-i Kebîre Konusunda Hâricîlik ve Mu'tezile'ye Yönelttiği Eleştiriler

Büyük günah işleyenin durumu hakkındaki tartışmalar İslam’ın ilk dönemlerine kadar götürülebilmektedir. Hz. Osman dönemindeki olaylarla ilintili bir biçimde gelişen Cemel ve Sıffin savaşları bu konunun perçinleşerek tartışılmasına neden olmuştur. Nasslardaki ifadelerin te’vile müsait olması ve sahâbîlerin günah olmasına rağmen bu savaşlara katılması bu konunun giriftleşmesine neden olmuştur. Dolayısıyla ilk itikadî mezhepler ortaya çıkmış ve her mezhep kendi öğretisini geliştirmiştir. Hâricîlik, tahkim hadisesine karşı tepkisel bir dönüt ile ortaya çıkarak büyük günah işleyenin niteliğini tartışan ilk mezhep olmuştur. Hâricîler, büyük günah işleyen herkesi tekfir ederek amel ile iman arasında doğrusal bir bütünlük sergilemişlerdir. Hicrî ikinci asrın başlarında teşekkül eden Mu’tezile mezhebinin de kuruluş süreci mürtekib-i kebîrenin konumu ile ilgili tartışmalara dayanmaktadır. el-Menzile beyne’l-menzileteyn nazariyesi ile birlikte büyük günah işleyeni fâsık ve fâcir mümin olarak değerlendirerek dünyada mümin âhirette azap ile cezalandırılma fikrini ortaya atmışlardır. Mâtürîdî, büyük günah işleyeni mümin olarak kabul etmektedir. Bu iki mezhebin görüşlerini delilleriyle inceleyerek çeşitli yönlerden eleştirilerde bulunmuştur. Bu makalede Mâtürîdi’nin temel eleştirileri, âyet ve hadislerin yorumlanmasındaki ayrışma noktaları ve diğer mezheplere yönelttiği peygamberlerin hayatı ve şefaat gibi konuların nasıl çıkmaz noktaya dönüştüğü üzerinden mürtekib-i kebîre meselesi ele alınmıştır. Mâtürîdî’nin düşüncesinde mürtekib-i kebîrenin mümin olmasının delilleri üzerinde durulmuş ve zihin dünyasında diğer mezheplerin nasıl konumlandığı ve nerede hata ettikleri Mâtürîdî’nin bakış açısıyla ifade edilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Kelâm, , Mâtürîdî, , Mu'tezile, Hâricîlik, Büyük Günah

Abu Mansûr al-Maturidi's Criticisms of Haricites and Mu'tazila on the Topıc of the Great Sinner

Discussions about the status of the great sinner can be traced back to the early days of Islam. Hz. The wars of Cemel and Sıffin, which developed in connection with the events in the Osman period, caused this issue to be discussed and riveted. The fact that the expressions in the nass are suitable for ta'wil and the fact that the Companions participated in these wars despite being a sin caused this issue to be complicated. Therefore, the first religious sects emerged and each sect developed its own doctrine. Kharijism was the first sect to discuss the nature of the person who committed a major sin, with a reactionary feedback against the arbitration incident. Kharijites demonstrated a linear integrity between deeds and faith by making takfir of everyone who commits a major sin. The establishment process of the Mu'tazila sect, which was formed at the beginning of the second century Hijri, is based on the discussions about the position of the murteb-i kabir. Along with the theory of al-Menzile beyne'l-menziletayn, they evaluated the person who committed a major sin as a sinner and a perverted believer, and put forward the idea of punishing the believer with torment in the hereafter. Maturidi considers the one who commits a major sin to be a believer. Examining the views of these two sects with their evidence, he criticized them from various aspects. In this article, the issue of murtakib-i kabir is discussed through the main criticisms of Mâturîdi, the points of separation in the interpretation of verses and hadiths, and how the issues such as the life of the prophets and intercession that he directed to other sects turned into a dead end. The proofs of the believer's being a believer in Mâturîdî's thought were emphasized and how the other sects were positioned in the mental world and where they made mistakes were expressed from Mâturîdî's point of view.

Keywords:

Khârijites, Muʽtazilah, al-Maturidi, murtakib al-kabîra, Kalam,

PDF

___

Abacı, Harun “el-Beydâvî Tefsirindeki İ’tizâlî Tesirlerin Varlığı Üzerine”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 55/2 (Aralık 2014), 151-171.
Abacı, Harun. Tefsirlerde Mu’tezile Etkisi Beyzâvî ve Nesefî Örneği. Ankara: Gece Kitaplığı, 2016.
Abacı, Harun. Kur’ân’ın Mâtürîdî Yorumu -Te’vîlâtü’l- Kur’ân’da Mu’tezile Tenkidinin Dilbilimsel Temelleri-. Ankara: Fecr Yayınları, 2020.
Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdulkahir. el-Fark beyne’l-fırak, thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid. Kahire: Mektebetü İbn Sina, 1964.
Bebek, Adil. “Günah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 14/282-285. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmi’u’s-sahîh. nşr. Muhammed Züheyr b. Nâsır en-Nâsır. Beyrut: Dâru Tavk’in-Necât, 1422/2001.
Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid. et-Taʿrîfât. Beyrut: Dârü’n-Nefâis, 2018.
Elmalılı, Muhammed Hamdi Yazır. Hak Dini Kur’an Dili. İstanbul: Azim Dağıtım, 1992.
Eş’arî, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmail. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve İhtilâfü’l-Musallîn. thk. Hellmut Ritter. Wiesbaden: Dâru Ferâiz Şitayiz, 1963.
Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. İhyâü ‘ulûmi’d-dîn. nşr. Abdulazîz ‘İzzeddîn es-Seyrevân. Beyrut: Dar’ül-Kalem, 1404/1983.
Gölcük, Şerafeddin- Toprak, Süleyman. Kelâm. Konya: Tekin Kitabevi, 1. Basım, 1991.
Heytemî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed. ez-Zevâcir ‘an iktirâfi’l kebâir. nşr. Muhammed Ali. Kahire: Matbaa’tü Hicazî, 1356/ 1937.
Izutsu, Toshihiko. İslam Düşüncesinde İman Kavramı, trc. Selahattin Ayaz. İstanbul: Pınar Yayınları, 3. Basım, 1984.
Isfahânî, Râgıb. el-Müfredât fî Gârîbi’l-Kur’an. nşr. Muhammed Seyyid Geylanî. Beyrut: Dâr’ül-Ma’rife, 1965.
İbn Esîr, İzzeddin Ali b. Muhammed. el-Kâmil fi’t-tarîh. thk. Abdullah el-Kâdî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l İmiyye, 2010.
İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Muhammed. el-Fasl fi’l-milel ve’l-ehvâ ve’n-nihel, thk. Ahmed Şemsüddin. Beyrut: Dârü’l-Kütübü’l-ilmiyye, 2014.
İbn Kesîr, Ebü’l-Fida’ Ömer b. Kesîr. Tefsîrü İbn Kesîr. thk. Şu’ayb el-‘Arnavût, Muhammed Enes Mustafa. Dımeşk: Dârü Risâleti’l ‘Alemiyye, 2019.
İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezid. es-Sünen-i İbn Mâce. nşr. Sıtkı Cemîl el-‘Attar. Beyrut: Dâr’ül-Fikr, 1424/2003.
İbn Sa’d, Ebû Abdillah Muhammed. et-Tabakâtü’l-kübrâ. Muhammed Abdülkahir. Beyrut: Dârü’l-Kütübü’l İlmiyye, 1971.
Kaʻbî, Ebu’l-Ḳâsım el-Belḫî. Kitâbü’l-Maḳâlât. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2018.
Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbar b. Ahmet. Şerhu’l-Usûli’l-Hamse. thk. Dr. Abdulkerim Osman. Kahire: Mektebetü’l-vehibe, 1996.
Kahraman, Ferruh. İtikâdî Açıdan Hıristiyanlık ve İslâmiyet’te Günah. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2.,Basım, 2011.
Karagöz, İsmail. Dini Kavramlar Sözlüğü. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 3. Basım, 2005.
Kılıç, Sadık. Kur’ân’da Günah Kavramı. Konya: Hibaş Yayınları, 1. Basım, 1984.
Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Prof. Dr. Mustafa Çağrıcı, Prof. Dr. İbrahim Kâfi Dönmez, Prof. Dr. Sadrettin Gümüş. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2. Basım, 2015.
Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Te’vîlât’ül-Kur’ân Tercümesi. çev. Bekir Topaloğlu. 17 cilt. İstanbul: Ensar Yayınları, 1. Basım, 2016.
Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Kitâbü’t-Tevhîd. trc. Bekir Topaloğlu. Ankara: İsam Yayınları, 8. Basım, 2002.
Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. Haccac b. Müslim el-Kuşeyrî. el-Câmi’u’s-sahîh. nşr. Ebû Suheyb el-Kirami. Riyad: Beyt’ül Efkâri’d-Devliyye, 1419/1998.
Nesefî, Ebü’l-Berekât en-Nesefî. Medârikü’t-tenzîl ve hakâikü’t-te’vîl. thk. Yusuf Ali e-Bedevî. Dımeşk: Dârü İbni Kesîr, 2018.
Neşşâr, Ali Sami. İslâm’da Felsefî Düşüncenin Doğuşu. trc. Osman Tunç. İstanbul: İnsan Yayınları, 3. Basım, 1999.
Öz, Mustafa. Başlangıçtan Günümüze İslâm Mezhepleri Tarihi. İstanbul: Ensar Yayınları, 3. Basım, Mart 2014.
Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn Muhammed b. Abdilkerîm b. Ahmed eş-Şehristânî. el-Milel ve’n-Nihal. thk. Muhammed Seyyid Geylânî. Kahire: Dâr’ül-Ma’rife, 1391/1961.
Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr et-Taberî. Târîhü’l-ümem ve’l-mülûk. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrahim. Beyrut: Dârü İhyâi’t-türâsi’l Arabi, 1970. Tunci, Muhammed. el-Mu’cemu’z-Zehebi Fârisî ‘Arabî. Beyrut: Dâr’ül-‘İlm, 1969.
Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. el-Câmi’u’s-sahîh. nşr. Merkezü’l-buhûs ve takviyetü’l-Ma’lumât. Kahire: Dâri Âlitâsil, 1438/2016.
Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Kitâb’ül-kebâir. nşr. Muhyiddin Mustü. Medine: Dâru’t-Turas, 1986.
Zehebî, Ebû Abdillâh Şemseddin Muhammed b. Ahmed. Târihü’l-İslâm. thk. Mustafa Abdulkadir Ata. Beyrut: Dârü’l-Kitabi’l ‘İlmiyye, 2005.
Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmud b. Ömer. el-Keşşâf. thk. Mahir Edip Hayyûş. İstanbul: Mektebetü’l-İrşad, 2021.
Zehebî, Ebû Abdillâh Şemseddin Muhammed b. Ahmed. Siyerü a’lâmi’n-nübelâ, thk. Hüseyin el-Esed. Beyrut: Mevsu’atü’risale, 2020.