UYGUR TÜRKLERİNİN İNANÇ VE UYGULAMALARINDA TOPRAK

Uygurlar kendinden önce hâkim olmuş Hun ve Köktürklerin kültür mirası üzerine kurulmuş olmakla beraber, bu devletlere nazaran tam bir yerleşik hayata geçmesi ve artık taş üzerine yazılmış belgeler yerine kâğıtlar üzerine yazılmış belgeler bırakmaları eski Türk kültür hayatı bakımından çok önemli neticeler doğurmuştur. Uygurlar, Orta Asya Türk tarihi bakımından hem devlet olarak yaşadıkları dönemde hem de yıkılışlarından sonra çok uzun süre kültürlerini yaşatabilmişlerdir.Uzun bir kültürel geçmişe sahip olan Uygurların inanç ve uygulamalarındaki zengin çeşitliliği görmek mümkündür. Tabiata ilişkin önemli bir unsur olan toprak, diğer Türk boylarında olduğu gibi Uygurlar arasında da kültleşmiş durumdadır. Toprak, Uygurların köken ve türeyiş mitlerinde; destan, efsane, halk hikâyesi, atasözü gibi sözlü edebiyat ürünlerinde; halk hekimliği gibi sağaltma uygulamalarında yer almıştır. Bu durum, Uygurların yaşamında toprağın konumunu ve üstlendiği işlevleri tespit etmeyi gerekli kılmaktadır. Uygur Türklerinde toprak kültünün ele aldığı bu çalışmada “yapısal ve işlevsel yaklaşım” çerçevesinde bir değerlendirme yapılmıştır. Bu kapsamda ilk olarak Uygur Türklerinin kozmogoni ve türeyiş mitleri ile inanç ve uygulamalarındaki toprak olgusu değerlendirilip bunların sözlü edebiyat ürünlerine yansımaları tespit edilmiştir. Böylece Uygurlarda toprağa ilişkin inançlar ile toprağın Uygurların sosyal ve kültürel yaşamındaki işlevleri ortaya konulmuştur.

Anahtar Kelimeler:

Toprak, Kült, Uygur Türkleri, Gelenek, İnanç

SOIL IN THE BELIEFS AND PRACTICES OF THE UYGHUR TURKS

Uyghurs are founded on the cultural heritage of Hun and Köktürks that were founded before themselves. However, they adopted completely a sedentary life before these and left documents written on paper instead of the documents written on stone. This situation has produced very important consequences for the old Turkish culture and life. Uyhurs have been living their culture for a very long time in terms of the Turkish History of Central Asia.It is possible to see the rich diversity in the beliefs and practices of the Uyghur Turks that they have a long cultural background. In this context, soil which is an important element of nature, have became cult among Uyghurs as in the other Turkish tribes. Soil was involved in the origins and etymology myths of Uyghurs; literary genres such as epic, legend, folk story, proverb; in healing practices, such as folk medicine. This situation necessary to determine the functions and the location of the soil in the life of the Uighurs. The cult of soil in the Uyghur Turks have been examinated in this work. This examination have been done within the framework of “the structural and functional approach”. In this context, firstly, we have focused on soil in the Uyghur Turks’ origin, cosmogony and etymology myths; then, cult of soil in Uyghur Turks’ belief and practices have been assessed in this notice. Also, we have determined their reflection on oral cultural products. Thus, beliefs related to soil in Uyghurs and functions of soil in social and cultural life of Uyghurs have been revealed.

Keywords:

Soil, Cult, Uyghur Turks, Tradition, Belief,

PDF

___

Abudukelimı, Bumairimu. (2006). Uygur Türklerinin Dini İnanışları. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara: Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
Bayat, Fuzuli (2007). Türk Mitolojik Sistemi (Ontolojik ve Epistemolojik Bağlamda Türk Mitolojisi). Cilt I. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Beydili, Celal (2004). Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük. (Eren Ercan, Çev.). Ankara: Yurt Kitap-Yayın.
Beydullah, Mettursun (2005). Taklamakan Çölü’nün Merkezindeki Bilinmeyen Uygur Köyü: Deryabuyi (Sosyal-Antropolojik Bir Araştırma). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara: Yayımlanmamış Doktora Tezi.
Caferoğlu, Ahmet (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Celil, Abdürreşit (2002). Sarı Uygurların Sosyo-Kültürel Yapısı. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara: Yayımlanmamış Doktora Tezi.
Çavar, G. (2007). 当代麦盖提维吾尔刀郎人民间信仰中的自然崇拜Bugünkü Makit Uygur Dolanlarının Halk Dinindeki Doğal İnançları, Xinjiang Normal University Institute of Social Sciences and National Science, China: Unpublished Master’s Thesis.
Davut, Rahile (2003). “Uygurların Mezar Kültürü Üzerinde Bir Araştırma”. (Alimcan İnayet, Çev). Milli Folklor, 60, s. 207-210.
Doğan, Levent (2009). “Uygur Atasözlerinde Yüceltilen Değerler”. Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 11/1, s. 87-104.
Eliade, Mircea (2003). Dinler Tarihine Giriş. (Lale Arslan, Çev.). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
Ergin, Muharrem (2011). Orhun Abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
Esin, Emel (2001). Türk Kozmolojisine Giriş. Ankara: İstanbul Yayınevi.
Genç, Zekiye (2009). Uygurlarda Kadın. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul: Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
Gönel, Tuğba (2011). Rahman Abdurrehim’in “Uygurlarda Şamanizm” Adlı Eserinin Halkbilimi Açısından İncelenmesi. Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Nevşehir: Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
Gül, Bülent (2004). Eski Türk Tarım Terimleri. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara: Yayımlanmamış Doktora Tezi.
Güngör, Harun (1992). “Kayseri’de Yaşayan Uygur ve Kazak Türklerinin Bazı Âdet ve İnanışları”. Milli Folklor, 14, s. 7-11.
İnan, Abdülkadir (1986). Tarihte ve Bugün Şamanizm Materyaller ve Araştırmalar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
İnan, Abdülkadir (1998). Makaleler ve İncelemeler. Cilt I. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
İnayet, Alimcan (1995). Uygur Halk Hikayeleri Üzerine İncelemeler. Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir: Yayımlanmamış Doktora Tezi.
İnayet, Alimcan (2013). “Uygur “Yar-Yar” ve “Öleñ” Koşakları Üzerine”. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, 1/2, s. 25-35.
İzgi, Özkan (1989). Çin Elçisi Wang Yen-Te’nin Uygur Seyahatnamesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Kafesoğlu, İbrahim (1980). Eski Türk Dini. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Kalafat, Yaşar (1998). Kuzey Azerbaycan-Doğu Anadolu ve Kuzey Irak’ta eski Tük dinî izleri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Killi Yılmaz, Gülsüm (2007). “Hakaslarda Ölüm İle İlgili Gelenekler”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 4/4, s. 65-87.
Köse, Nerin; İnayet, Alimcan (1996). “Âşık Garib’in Türkmen ve Uygur Varyantları Üzerine”. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 1, s. 43-57.
Mihray. (2001). “古代维吾尔人的自然崇拜” “Eski Uygurların Doğal İnançları”. Journal of Xinjiang Employee University, 9/1, s. 20-22.
Necip, Emir Necipoviç (1995). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü. (İklil Kurban, Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Ögel, Bahaeddin (1993). Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar). Cilt I. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Ögel, Bahaeddin (1995). Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar). Cilt II. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Öger, Adem (2008). Uygur Efsaneleri Üzerinde Bir Araştırma (İnceleme ve Metinler). Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir: Yayımlanmamış Doktora Tezi.
Öger, Adem (2012). “Uygur Türklerinin Doğum Adetleri”. Turkish Studies, 7/1, s. 1679-1694.
Öger, Adem (2013). Uygur Türklerinde Törenler ve Bayramlar. Ankara: Grafiker Yayınları.
Öger, Adem (2017). “Uygurlarda Muskacılık Geleneği ve Çağatayca Yazılmış Bir Muska Kitabı”. Gazi Türkiyat, 20, s. 55-88.
Öger, Adem; İnayet, Alimcan (2013). “Uygur Türklerinde Ölüm İle İlgili İnanış ve Adetler”. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, 1/2, s. 49-64.
Rahman, Abdulkerim (1996). Uygur Folkloru. (Soner Yalçın ve Erkin Emet, Çev.). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Sakaoğlu, Saim; Duymaz, Ali (2006). İslamiyet Öncesi Türk Destanları. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Taş, İsmail (2011). Türk Düşüncesinde Kozmogoni-Kozmoloji. Konya: Kömen Yayınları.
Yasen, Saidula (2006) Uygur Atasözleri A, E, Maddeleri (Metin-Çeviri-Açıklama), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara: Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.