UYGUR TÜRKLERİNDE DOĞA VE EVREN İLE İLGİLİ İNANMA VE UYGULAMALAR ÜZERİNE ÇAĞATAYCA BİR YAZMA

İnsan yeryüzünde varolduğu andan itibaren doğa ile etkileşim hâlinde olmuştur. İnsan ve doğa arasındaki etkileşim, kültürün oluşumuna zemin hazırlamıştır. Çoğu zaman doğa ve insan arasındaki etkileşim çatışma şeklinde görülse de kimi zaman da bir bütün oluşturduğu görülmektedir. Bu durumun bir sonucu olarak karşımıza çıkan kültür, insan topluluklarının yaşayışından inanışına kadar birçok alanda kendini göstermiştir. Türkler doğa ile sıkı ilişkiler içinde olmuş ve Türklere göre insan tamamen doğaya ait bir varlık olarak görülmüştür. Bu bağlamda Türklerde doğa temelli geleneksel bir bilincin oluştuğu görülmektedir. Birlikte yaşama ve dayanışma bilincinin var olduğu Uygur Türkleri de doğayla uyumlu ve çevre etiği bilinciyle yaşamış bir Türk boyudur. Doğa ve evrenle ilgili geleneksel bilgi ve uygulamaları incelendiğinde, geçmişten günümüze değin aktarılan bilgi ve deneyimleriyle bugünü ve yarını düşünen sürdürülebilir bir yaşam sürdürdükleri görülmektedir. Uygur Türklerinin doğaya bakışı, doğa ile insan ilişkisine dair toplumsal belleği, çeşitli anlatı ve ritüellerde karşımıza çıkmaktadır. Bu çalışmanın konusunu da Çağatayca bir yazmada yer alan Uygur sözlü geleneğindeki doğa ve evren ile ilgili bilgilerin tanıtılması, incelemesi ve değerlendirilmesini oluşturmaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Uygur folkloru, Çağatayca, Ekoloji, Geleneksel bilgi, Doğa ve İnsan, Traditional Knowledge, Nature and Human-beings

A CHAGATAY MANUSCRIPT ON BELIEF AND PRACTICES ABOUT NATURE AND THE UNIVERSE IN UYGHUR TURKS

Human beings have been interacted with nature from the moment they exists on earth. The interaction between man and nature has prepared the ground for the formation of culture. Although the interaction between nature and human beings is often seen in the form of conflict, it is sometimes seen that it constitutes a whole. As a result of this situation, the culture has manifested itself in many areas from the life of human communities to the belief. Turks have been in close relations with nature and according to the Turks, human beings were seen as a completely nature being. In this context, it is seen that there is a traditional consciousness of nature in Turks. Uyghur Turks, who have the consciousness of living together and solidarity, are also a Turkish tribe that lived in harmony with nature and with the awareness of environmental ethics. When the traditional knowledge and practices about nature and the universe are examined, it is seen that they lead a sustainable life that considers today and tomorrow with the knowledge and experiences conveyed from the past to the present. The view of the Uyghur Turks towards nature and the social memory of the human-nature relationship appear in various narratives and rituals. The subject of this study is to introduce, examine and evaluate the information about nature and the universe in the Uyghur oral tradition in a Chagatay manuscript.

Keywords:

Uyghur Folklore, Chagatay, Ecology, Traditional Knowledge, Nature and Human-beings,

PDF

___

Aça, Mustafa (2016). “Halk Bilgisinin Takvim, Mevsim/İklim, Çevre, Sağaltma ve Hukuka Dönük Temsilleri”. Halkbilimi El Kitabı. (Ed. Mustafa Aça). Konya: Kömen Yayınları, 559-591.
Çakmak, Serkan (2014). “Hoten ve Kaşgar’dan: Gunnar Jarring ve Jarrin Koleyksiyonu”. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, (4): 103-111.
Frazer, James G. (2004). Altın Dal “Dinin ve Folklorun Kökenleri”. (çev.: Mehmet H. Doğan). C. I, İstanbul: Payel Yayınevi.
Genç, Aynur (2022). Uygur Folkloru Üzerine Çağatayca Bir Yazma (İnceleme-Metin). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Nevşehir: Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Gönel Sönmez, Tugba (2018). “Uygur Halk Hekimliği Uygulamalarında Çay ve İşlevleri”. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, (11): 69-73.
Lvova, E. L. vd. (2013). Güney Sibirya Türklerinin Geleneksel Dünya Görüşleri “Kainat ve Zaman. Nesneler Dünyası”. (çev.: Metin Ergun). Konya: Kömen Yayınları.
Oğuz, M. Öcal (2013). Somut Olmayan Kültürel Miras Nedir?. Ankara: Geleneksel Yayınları.
Öger, Adem (2013). Uygur Türklerinde Törenler ve Bayramlar. Ankara: Grafiker Yayınları.
Öger, Adem (2019). Uygurların Somut Olmayan Kültürel Mirası Kazakistan Örneği. Ankara: YTB Yayınları.
Öger, Adem (2021). Uygur Efsaneleri (İnceleme ve Metinler). Çanakkale: Paradigma Akademi.
Öger, Adem ve Köse, Serkan (2014). “Uygur Kültüründe Tufan’ın Kuşları: Kırlangıç ve Güvercin”. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, (3): 163-175.
Örnek, Sedat Veyis (2000). Türk Halkbilim. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Özdemir, Nebi (2018). “Geleneksel Bilgi ve Kültür Ekonomisi”. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 18(1): 1-28.
Rahman, Abdulkerim (1996). Uygur Folkloru. (çev.: Soner Yalçın ve Erkin Emet). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Risale-i Dehkançılık (Çifçilik Risalesi) (2017). (Ed. Adem Öger ve Recep Tek). (Yayına Haz.: Ahmet Turan Türk, Ekber Enveri, Zulhayat Ötkür, Kamile Serbest). Ankara: Gazi Kitabevi.
Yolcu, Mehmet Ali ve Aça, Mehmet (2019). “Geleneksel Ekolojik Bilgi ve Folklor”. Folklor ve Edebiyat Dergisi, 25(100): 861-871.