IRK BİTİG’DE DOĞURMAK İLE İLGİLİ EYLEMLER

Eski Uygur Türkçesi eserlerinden Irk Bitig’de “doğurmak” eyleminin tek bir sözcükle karşılanmadığı, “doğuran”ın kimliğine göre farklı eylemler kullanıldığı görülmektedir. Doğuranın insan veya hayvan olması noktasında ayrıştırılan sözcükler, hangi hayvanın doğurduğuna göre de kategorilendirilmiştir. Eserde devenin doğurması botula-, ineğin doğurması buzaġula- ve kelür-, atın doğurması ḳulunla-, insanın erkek çocuk doğurması urılan- eylemleri ile ifade edilmiştir. Bu çalışmada, Irk Bitig’de “doğurmak” anlamında kullanılan botula-, buzaġula-, kelür-, ḳulunla-, urılan- eylemlerinin tarihî ve çağdaş Türk yazı dillerindeki kullanımları incelenmiş ve bu inceleme sonucunda fonetik, morfolojik, semantik açıdan belli yargılara ulaşılmıştır. Botula-, buzaġula-, kelür-, ḳulunla- ve urılan- sözcüklerinin tarihî ve çağdaş dönemlerde büyük ölçüde aynı anlamlarla kullanılmaya devam ettiği, birçok değişkeye sahip olduğu, kelür- dışında aynı şekilde ekleştiği görülmüştür. Urılan- “erkek çocuk doğurmak” eylemi Irk Bitig dışında tespit edilemediği için bu eylem fonetik ve semantik açıdan değerlendirilememiştir. Doğu ve Batı Türklük sahası metinlerinde karşımıza çıkan bu eylemler Türk dilinin ayrıntıcı, bütüncül ve sürekli yapısına örnek teşkil etmektedir.

Anahtar Kelimeler:

Botula-, Buzaġula-, Kelür-, Ḳulunla-, Irk Bitig

VERBS RELATED TO GIVE BIRTH IN IRK BİTİG

In Irk Bitig, one of the Old Uyghur Turkish works, it is seen that the verb "to give birth" is not met with a single word, but different verbs are used according to the identity of the "bearer". The words that are differentiated at the point of being human or animal that give birth are also categorized according to the animal that is gives birth. In the text, the birth of a camel is expressed by the verb of botula-, the birth of a cow by buzaġula- and kelür-, the birth of a horse by ḳulunla-, the birth of a male child of humans by urılan-. In this study, the use of the verbs botula-, buzaġula-, kelür-, ḳulunla-, urılan-, which mean "to give birth" in Irk Bitig, in historical and contemporary Turkish written languages were examined, and as a result of this examination, certain judgments were reached in terms of phonetics, morphology, and semantics. The words botula-, buzaġula-, kelür-, ḳulunla- and urılan- continue to be used with the same meanings to a large extent in historical and modern periods. These verbs took place in historical and modern periods with many variations. Except for kelür-, all verbs are formed in the same way. Urılan- "to give birth to a boy" verb could not be determined except Irk Bitig, so this verb could not be evaluated in terms of phonetics and semantics. These verbs, which appear in the texts of Eastern and Western Turkic, set an example for the detailed, holistic and continuous structure of the Turkic language

Keywords:

Botula-, Buzaġula-, Kelür-, Ḳulunla-, Irk Bitig,

PDF

___

Abik, Ayşehan Deniz (1993). ʻAli Şír Nevāyí’nin Risaleleri Tāríĥ-i Enbiyā ve Ḥükemā, Tāríĥ-i Mülūk-ı ʻAcem, Münşeāt. Metin, Gramatikal İndeks-Sözlük. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Ağca, Ferruh (2014). “Eski Uygurca Metinlerin Tarihlendirişi İle İlgili Tespitler”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 21(1): 1-14.
Akar, Ali (2008). “Türkiye Türkçesi Ağızlarında Eski Bir Sıfat-Fiil Kalıntısı: {-cı}”. Turkish Studies, 3(3): 1-7.
Aksan, Doğan (2000). En Eski Türkçenin İzlerinde Orhun ve Yenisey Yazıtları Üzerinde Sözcükbilim, Anlambilim ve Biçembilim İncelemelerinin Aydınlattığı Gerçekler. İstanbul: Simurg Yayınları.
Aksan, Doğan (2009). Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim I-II-III. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Arat, Reşit Rahmeti (2007). Eski Türk Şiiri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Arat, Reşit Rahmeti (2008). Kutadgu Bilig. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
Arat, Reşit Rahmeti ve Eberhard, Wolfram (1972). Türkische Turfan-Texte VII, mit sinologischen Anmerkungen von Dr. W[olfram] Eberhard, Opuscula I – II. Leipzig.
Argunşah, Mustafa ve Güner, Galip (2015). Codex Cumanicus. İstanbul: Kesit Yayınları.
Arıkoğlu, Ekrem (2005). Örnekli Hakasça-Türkçe Sözlük. Ankara: Akçağ Yayınları.
Arıkoğlu, Ekrem ve Kuular, Klara (2003). Tuva Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Ata, Aysu (1997). Kısasü’l-Enbiyâ I Giriş- Metin- Tıpkıbasım, II Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Atalay, Besim (1970). Abuşka Lûgatı veya Çağatay Sözlüğü. Ankara: Ayyıldız Matbaası.
Aydın, Erhan vd. (2013). Yenisey Kırgızistan Yazıtları ve Irk Bitig. Ankara: Bilgesu Yayınları.
Barutcu Özönder, F. Sema (1996). ʻAli Şír Nevāyí, Muģākemetü’l-Luġateyn, İki Dilin Muhakemesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Bayram, Bülent (2019). Çuvaş Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Besli, Ertan (2010). Eski ve Orta Türkçe Hayvan İsimlerinin Etimolojisi. Yayımlanmamış Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Clauson, Sir Gerard (1972). An Eytmological Dictionary of Pre-thirteenth Century Turkish. Oxford: Oxford University.
Demirci, Ümit Özgür ve Karslı, Sibel (2014). Kutb’un Husrav u Şīrīn’i Dizin. İstanbul: Kesit Yayınları.
Derleme Sözlüğü I-XII (1993). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Durgut, Hüseyin (1995). Şeyh Süleyman Efendi-i Buhari Lügat-ı Çağatay ve Türki-i Osmani (Cild-i evvel) Adlı Eserin Transkripsiyonu. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Edirne: Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Eckmann, Janos (2004). Nehcü’l-Ferādís Uştmaḫlarnıŋ Açuḳ Yolı (Cennetlerin Açık Yolu) I Metin II Tıpkıbasım. (Yayına Haz.: Semih Tezcan ve Hamza Zülfikar). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Ercilasun, Ahmet Bican (1991). Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü I. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Ercilasun, Ahmet Bican (2007). Başlangıcından Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları.
Ercilasun, Ahmet Bican (2016). Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları. İstanbul: Dergâh Yayınları.
Ercilasun, Ahmet Bican ve Akkoyunlu, Ziyat (2014). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti't-Türk: Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Erdal, Marcel (1991). Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to the Lexicon. Wiesbaden: Harrassowitz.
Eren, Hasan (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara: Bizim Büro.
Ergin, Muharrem (2011). Dede Korkut 1 Giriş-Metin-Tıpkıbasım. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Gülensoy, Tuncer (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Gürsoy Naskali, Emine ve Duranlı, Muvaffak (1999). Altayca-Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Hamilton, James R. (1986). Manuscrits Ouigours Du IX-X Siècle De Touen-Houang. Tome I, Paris: Peeters.
Kormuşin, Igor (2017). Eski Türk Mezar Yazıtları. (çev.: Rysbek Alimov). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Le Coq, A. Von (1912). Türkische Manichaica Aus Chotscho I. Berlin: Verlag der Akademie der Königl Wissenschaften.
Necip, Emir Necipoviç (1995). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü. (çev.: İlkil Kurban). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Oraltay, Hasan vd. (1984). Kazak Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları.
Orkun, Hüseyin Namık (1938). Eski Türk Yazıtları II. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Ölmez, Mehmet (2017). “Eski Uygurca İkilemeler Üzerine”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 65 (2): 243-311.
Paasonen, Heikki (1950). Çuvaş Türkçesi Sözlüğü. (çev.: Türk Dil Kurumu). İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Sevortyan, E. Vladimiroviç (1978). Etimologiçeskiy Slovar Turkskih Yazıkov “Б”. Moskva: Akademiya Nauk.
Tarama Sözlüğü I-VIII (1995). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Tekin, Şinasi (1976). Burkancıların Mehdîsi Maitreya ile Buluşma Uygurca İptidaî Bir Dram: Burkancılığın Vaibhāṣika Tarikatine Âit Bir Eserin Uygurcası. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
Tekin, Şinasi (2019). Uygurca Metinler I: Kuanşi İm Pusar (Ses İşiten İlah). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Tekin, Talat (2004). Irk Bitig Eski Uygurca Fal Kitabı. Ankara: Öncü Basımevi.
Tekin, Talat vd. (1995). Türkmence-Türkçe Sözlük. Ankara: Simurg Yayınları.
Tenişev, Edhem R. (1968). Tıva-Orus Slovar. Moskva: Sovetskaya Entsiklopediya.
Tezcan, Semih (1994). “En Eski Türk Dili ve Yazını”. Bilim, Kültür ve Öğretim Dili Olarak Türkçe. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 271-323.
Thomsen, Vilhelm (1912). Dr. M. A. Steins’ Manuscripts in Turkish “Runic” Script from Miran and Tun-huang. JRAS, 190-214.
Tietze, Andreas (2002). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı. İstanbul-Wien: Simurg Yayınları.
Tokay, Yaşar (2019). Tanıklarıyla Harezm-Kıpçak Türkçesinde Atasözleri ve Deyimler. Ankara: Grafiker Yayınları.
Topaloğlu, Ahmet (2018). XIV. Yüzyılın Ortalarında Yapılmış Satırarası Kur'ân Tercümesi 1 Metin 2 Sözlük. İstanbul: Dergâh Yayınları.
Toparlı, Recep (1992). İrşâdü’l-Mülûk ve’s-Selâtîn. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Toparlı, Recep vd. (2007). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Türk, Vahit (2018). Hatiboğlu Bahrü’l-Hakâyık. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Ünlü, Suat (2012). Harezm Altınordu Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Kitabevi Yayınları.
Üstüner, Ahat (1989). Karahanlıca ve Eski Anadolu Metinlerinde Deyimler, Atasözleri ve Kısa Hikayeler. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Elazığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Wilkens, Jens (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen, Altuigurish-Deutsch-Türkisch (Eski Uygurcanın El Sözlüğü, Eski Uygurca-Almanca-Türkçe). Akademia der Wissenschaften zu Göttingen.
Yamada, Nobuo (1993). Sammlung Uigurischer Kontrakte. Band I. Gesammelte Arbeiten über die Uigurischen Dokumente von N. Yamada. Osaka: Osaka University Press.
Yavuz Öz, Duygu (2018). “Orhun Yazıtları’nda “Ölmek” Eylemi Üzerine”. Yeditepe Üniversitesi Tarih Bölümü 2. Uluslararası Türk Kültürü ve Tarihi Sempozyumu. (İstanbul, 01-02 Kasım 2018). İstanbul: Yeditepe Üniversitesi.
Yavuz, Duygu (2011). Prens Kalyanamkara Papamkara Hikâyesi, Metin (Çeviriyazı ve Aktarım), Dil İncelemeleri (Cümle Bilgisi ve Sözcük Yapımı), İndeks. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Yelten, Muhammet (1998). Târih-i İbn-i Kesîr Tercümesi: Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Yıldırım, Fikret (2017). Irk Bitig ve Orhon Yazılı Metinlerin Dili. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Yudahin, K. K. (2011). Kırgız Sözlüğü. (çev.: Abdullah Battal Taymas). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Yüce, Nuri (2014). Mukaddimetü’l-Edeb- Ḫvārizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası: Giriş, Dil Özellikleri, Metin, İndeks. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
İnternet Kaynakları: URL-1: https://sozluk.gov.tr/ (Erişim 15.01.2022).