ADANA’DA YAŞAYAN ŞAMBAYADI TÜRKMENLERİNDE ÖLÜM ETRAFINDA GELİŞEN İNANÇ VE UYGULAMALAR

Oğuzların Bayat boyuna mensup olan ve Şam’dan Anadolu’ya yerleştikleri için Şambayadı Türkmenleri adıyla anılan Türkmenlerin günümüzde Adana, Adıyaman, Karaman, Yozgat, Sivas ve Nevşehir’e yerleştikleri bilinmektedir. Adana’da hem kendi adlarıyla kurdukları yerleşim biriminde hem de Adana’nın muhtelif bölgelerinde yaşayan bu Türkmenlerden 2000-2004 yılları arasında yaptığımız gözlem ve derlemeler arasında geçiş dönemlerine ait inanç, âdet ve ritüeller de bulunmaktadır. Söz konusu derlemelerdeki veriler temel alınarak yapılan bu makalede ilk olarak mensubu da olduğumuz bu Türkmenler ve onların günümüzdeki durumu hakkında kısa bilgi verilmiştir. Ardından söz konusu Türkmenler arasında ölüm olgusunun nasıl algılandığı; ölümü düşündüren ön belirtiler ve kaçınmalar ile ölüm öncesi, sırası ve sonrasına ait inançlar ve bu inançlara bağlı gelişen pratik ve uygulamaların neler olduğu ele alınmıştır. Ayrıca tespit edilen bazı uygulama ve kaçınmaların geçmiş dönemlerde nasıl yapıldığı ve bunların günümüzdeki uygulama ve kaçınmalarıyla kıyaslandığında nasıl ve ne ölçüde değiştiği incelenmiştir. Son olarak aynı Türkmenler arasında ölümle ilgili bazı söz kalıpları ile ölüm sırası ve sonrasında söylenen ağıtların bir kısmı incelemeye dâhil edilmiş ve bu ürünlerin bağlamı hakkında bilgi verilmiştir. Neticede Şambayadı Türkmenlerinin ölüm etrafında geliştirdikleri inançlarının ve bunlara bağlı ortaya çıkan bazı pratiklerin İslam öncesi Türk inanç sistemine ait uygulamaların kalıntılarının olduğu, bazılarının ise İslamiyet’in kabulüyle birlikte kültüre dâhil edildiği tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Adana, Şambayadı Türkmenleri, Ölüm, İnanç, Ritüel

The Belief and Practices Developed around Death in Şambayadı Turkmen Living in Adana

It is known that the Turkmens who belong to the Bayat clan of the Oghuzes and are known as the Şambayadı Turkmen because they settled in Anatolia from Damascus, settled in Adana, Adıyaman, Karaman, Yozgat, Sivas and Nevşehir today. There are beliefs, customs and rituals belonging to the transition periods among the observations and compilations we made between the years 2000-2004 from these Turkmens both living in the settlements they founded with their own names in Adana and in various regions of Adana. In this article, which is based on the data in the aforementioned compilations, first of all, brief information about these Turkmens, of which we are also a member, and their current situation has been given. Then, how the phenomenon of death is perceived among the mentioned Turkmens, pre-signs and avoidances suggesting death, beliefs about before, during and after death, and what are the practices that develop depending on these beliefs are discussed. In addition, it has been examined how some of the practices and avoidances were made in the past and how and to what extent they have changed compared to today's practices and avoidances. Finally, some of the speech patterns about death among the same Turkmen and some of the laments sung during and after death have been included in the study and information has given about the context of these products. As a result, it has been determined that the beliefs developed by the Şambayadı Turkmens around death and some practices that emerged due to these are the remnants of the practices belonging to the pre-Islamic Turkish belief system, and some of them has been included in the culture with the acceptance of Islam.

Keywords:

Adana, Şambayadı Turkmens, Death, Belief, Ritual,

PDF

___

Akalın, Şükrü Halûk (1993). “Üzerlik”. Karacaoğlan-Çukurova Halk Kültürü Sempozyumu Bildiriler II. Adana: Çukurova Üniversitesi Basımevi, 247-260.
Aydın, Mehmet (1984). Bayat-Bayat Boyu ve Oğuzların Tarihi. Ankara: Hatiboğlu Yayınları.
Barthold, Wilhelm (1974). “Türklerde ve Moğollarda Defin Merasimi Meselesine Dair”. (çev.: Abdülkadir İnan). Belleten, XI (43): 515-539.
Biray, Nesgis (2015). “Defin Sonrası Uygulanan Gelenekler”. Aile Yazıları/8. Ankara: T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Aile ve Toplum Hizmetleri Genel Müdürlüğü, 225-267.
Boratav, Pertev Naili (2012). Türk Mitolojisi, Oğuzların-Anadolu, Azerbaycan ve Türkmenistan Türklerinin Mitolojisi. Ankara: Bilgesu Yayıncılık.
Çıblak, Nilgün (2005). “Türk Halk Kültürü İçerisinde Mersin Ağıtlarının Yeri”. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 14 (2): 201-226.
Çoruhlu, Yaşar (2002). Türk Mitolojisinin Anahatları. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
Ekici, Metin (2004). Halk Bilgisi (Folklor) Derleme ve İnceleme Yöntemleri. Ankara: Grafiker Yayınları.
Elçin, Şükrü (2004). Türk Halk Edebiyatına Giriş. Ankara: Akçağ Yayınları.
Eliade, Mircea (1999). Şamanizm. (çev.: İsmet Birkan). Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
Erdoğdu, M. Yüksel ve Özkan, Mustafa (2007). “Farklı Dini İnanışlardaki Bireylerin Ölüm Kaygıları ile Ruhsal Belirtiler ve Sosyo-Demografik Değişkenler Arasındaki İlişkiler”. İnönü Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi, 14 (3): 171-179.
Ersoy, Ruhi (2002). “Türklerde Ölüm ve Ölü ile İlgili Rit ve Ritüeller”. Millî Folklor, 54: 86-101.
Genç, Reşat (1997). “Türk İnanışları ile Millî Geleneklerinde Renkler ve Sarı-Kırmızı-Yeşil”. Erdem, 9 (27): 1075-1110.
Gülensoy, Tuncer (2015). “Eski Türklerde Ölüm, Mezar ve Yas Geleneği”. Aile Yazıları/8. Ankara: T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Aile ve Toplum Hizmetleri Genel Müdürlüğü, 183-200.
Güngör, Harun (2013). “Türk Dünyasında Dini ve Politik Bir Fenomen Olarak Tanrıcılık=Tengriyanstvo”. Turkish Studies, 8 (9): 63-70.
Güvenç, Ahmet Özgür (2009). “Kırk Sayısının Halk Edebiyatı Ürünlerinde Kullanımı Üzerine Bir İnceleme”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 41: 85-97.
Harman, Ömer Faruk (2003). Lokman. TDV İslâm Ansiklopedisi içinde. C. 27, 205-206. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları.
Heller, Bernhard (1977). Lokman. TDV İslâm Ansiklopedisi içinde. C. 7, 64-67. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
İnan, Abdülkadir (1976). Eski Türk Dini Tarihi. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
İnan, Abdülkadir (1986). Tarihte ve Bugün Şamanizm, Materyaller ve Araştırmalar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
İnan, Abdülkadir (1998). “Al Ruhu Hakkında”. Makaleler ve İncelemeler I. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 259-267.
Karamürsel, Alim (2002). “Türklerde Mezar Geleneği”. Türkler. C. 3, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 76-79.
Kocasavaş, Yıldız (2002). “Eski Türlerde Yas ve Ölü Gömme Âdetleri”. Türkler. C. 3, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 67-75.
Ocak, Ahmet Yaşar (1988). Âb-ı Hayât. TDV İslâm Ansiklopedisi içinde. C. 1, 1-3. İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
Ögel, Bahaeddin (2000). Türk Kültür Tarihine Giriş, Türklerde Tuğ ve Bayrak (Hunlardan Osmanlılara). C. 6, Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
Örnek, Sedat Veyis (1971a). Anadolu Folklorunda Ölüm. Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları.
Örnek, Sedat Veyis (1971b). 100 Soruda İlkellerde Din, Büyü, Sanat, Efsane. İstanbul: Ankara Üniversitesi Gerçek Yayınevi.
Örnek, Sedat Veyis (1971c). Etnoloji Sözlüğü. Ankara: A Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları.
Örnek, Sedat Veyis (2000). Türk Halk Bilimi. Ankara: K.B. Yayınları.
Özdamar, Fazıl (2021). “Adana İli, Şambayadı Köyü’nde Doğumla İlgili İnanç ve Uygulamalar Üzerine Bir İnceleme”. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 5: 207-223.
Refik, Ahmet (1989). Anadolu’da Türk Aşiretleri (996-1200). İstanbul: Enderun Kitabevi.
Roux, Jean Paul (1994). Türklerin ve Moğolların Eski Dini. (çev.: Aykut Kazancıgil). İstanbul: İşaret Yayınları.
Roux, Jean Paul (1999). Eskiçağ ve Ortaçağda Altay Türklerinde Ölüm. (çev.: Aykut Kazancıgil). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
Sümer, Faruk (1999). Oğuzlar (Türkmenler), (Tarihleri-Boy Teşkilatı-Destanları). İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları.
Şahin, Halil İbrahim (2014). “Ölüm ve Ayin İlişkisi Bağlamında Kazdağı Tahtacı Türkmenlerinin Ağıt Geleneği Üzerine Bir Değerlendirme”. Akademik Kaynak, 2 (4): 39-54.
Tanyu, Hikmet (1992). Büyü. TDV İslâm Ansiklopedisi içinde. C. 6, 501-506. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları.
Tryjarski, Edward (2012). Türkler ve Ölüm, Geçmişten Bugüne Türklerde Ölüm Kültürü. (çev.: Hafize Er). İstanbul: Pinhan Yayıncılık.
Uğur Çerikan, Fidan (2018). Türk Kültüründe Demir. Ankara: Grafiker Yayınları.
Uzun, Mustafa (2003). Lokman. TDV İslâm Ansiklopedisi içinde. C. 27, 206-208. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları.
Yalman (Yalgın), Ali Rıza (2000). Cenup’ta Türkmen Oymakları II. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
Yengel, Sertaç (2008). Seyhan İlçesi Şambayat Köyü Monografisi. Yayımlanmamış Bitirme Tezi. Adana: Çukurova Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı.
İnternet Kaynakları: URL-1: https://sozluk.gov.tr/ (Erişim: 21.03.2022).
URL-2: http://lugatim.com/ (Erişim: 22.03.2022).
Sözlü Kaynaklar: KK-1: Nermin Özdamar, 1959 doğumlu, okuma-yazması yok, ev hanımı, Adana. (Görüşme: Haziran-Temmuz 2004).
KK-2: Fadime Sungur, 1982 doğumlu, ilkokul mezunu, ev hanımı, Adana. (Görüşme: Haziran-Temmuz 2004).
KK-3: Aytaç Özdamar, 1987 doğumlu, ortaokul mezunu, çiftçi, Adana. (Görüşme: Haziran-Temmuz 2004).
KK-4: Hatice Türkmen, 1977 doğumlu, ilkokul mezunu, ev hanımı, Adana. (Görüşme: Haziran-Temmuz 2004).
KK-5: İbrahim Özdamar, 1932 doğumlu, vefat etti, Adana. (Görüşme: Haziran-Temmuz 2004).
KK-6: Ersin Özkan, 1966 doğumlu, ilkokul mezunu, emekli, Adana. (Görüşme: Temmuz 2004).
KK-7: Elveda Özdamar, 1962 doğumlu, okuma-yazması yok, ev hanımı, Adana. (Görüşme: Haziran-Temmuz 2004).
KK-8: Nizami Özdamar, 1979 doğumlu, ilkokul mezunu, çiftçi, Adana. (Görüşme: Haziran-Temmuz 2004).
KK-9: Emine Arık, 1933 doğumlu, vefat etti, Adana. (Görüşme: Haziran 2004).
KK-10: Meryem Çelik, 1940 doğumlu, okuma-yazması yok, ev hanımı, Adana. (Görüşme: Temmuz 2004).
KK-11: Fatma Türkmen, 1932 doğumlu, okuma-yazması yok, ev hanımı, Adana. (Görüşme: Temmuz 2004).
KK-12: Yusuf İşbilir, 1928 doğumlu, vefat etti, Adana. (Görüşme: Temmuz 2004).
KK-13: Dudu Özdamar, 1945 doğumlu, okuma-yazması yok, ev hanımı, Adana. (Görüşme: Haziran-Temmuz 2004).
KK-14: Süleyman İşbilir, 1963 doğumlu, ilkokul mezunu, nakliyeci, Adana. (Görüşme: Haziran 2004).
KK-15: Mecit Çelik, 1931 doğumlu, vefat etti, Adana. (Görüşme: Haziran 2004).
KK-16: Yılmaz Özdamar, 1974 doğumlu, ilkokul mezunu, çiftçi, Adana. (Görüşme: Haziran-Temmuz 2004).
KK-17: Akın Türkmen, 1948 doğumlu, ilkokul mezunu, emekli, Adana. (Görüşme: Haziran 2004).
KK-18: Nezahat Şahin, 1945 doğumlu, vefat etti, Adana. (Görüşme: Temmuz 2004).
KK-19: Fatma Özdamar, 1929 doğumlu, vefat etti, Adana. (Görüşme: Haziran-Temmuz 2004).