TATAR TÜRKÇESİ AĞIZLARI: ŞİMDİKİ ZAMAN ORTAÇLARI-I

Bu biçimler için eskiden beri çok anlamlılık ve çok görevlilik hastır. Temel işlevlerinden sayılan eylem vasıtasıyla ismin özelliğini ve niteliğini belirtme işlevinden başka Tatar ağızlarında kullanılmakta olan birçok ortaç biçimi yüklem vazifesi de görür. Onlar birbirlerinden çeşitli derecedeki aktiflikleri, işlevsel olanakları ve yayılış alanları bakımından ayrılırlar. Bu sistemin bazı unsurları bütün şivelerde ve ağızlarda da yer alır. Bu biçimler sistemin çekirdek biçimleridir. Onlar için sınırsız türeme olanakları hastır, yani onlar hem basit, hem de birleşik fiil köklerinden oluşurlar. Yukarıda anılan biçimler gramer bakımından da geniş anlama sahiptirler.Yukarıda anılan çekirdek biçimlerden farklı olarak -ğılık, -gĭlĭk; -ğısız, -gĭsĭz; -akay, -ekey biçimleri sadece belirli şive ve ağızların içinde yer alırlar, özel sistemlerin çekirdek unsurları sayılırlar. Onlar için sınırlı türeme ve işlevsel bakımdan dar kullanılış hastır. ırlık, -ĭrlĭk; -ırday, -ĭrdey; uçan, -üçen; -ğısız, -gĭsĭz biçimleri Orta diyalektin bütün ağızlarında, -atıgan, -ğılık biçimleri ise Sibirya Tatarlarının bütün şivelerinde ve ağızlarında yer alırlar. Aynı zamanda şiveler sisteminin merkezinde yer almayan biçimler belirli şivelerin tasnifi özellikleri olarak sayılabilirler.

Anahtar Kelimeler:

Eylem, Tatar diyalektleri, Orta diyalekt, yayılış alanları, unsurlar, biçim, ağızlar, çekirdek biçimleri, tasnifi özellikleri.

-

These forms are characterized by polysemy and multifunctionality that was inherent in them since ancient times. Besides the use for the main function (as a definition (adjective) of noun denoting action attributed to a particular person or object as its feature) many participle forms in the Tatar dialect language serve as a predicate. However, they differ in various degrees of intensity and different opportunities of functional use, as well as the peculiarities of territorial distribution. These forms are distinguished by unlimited possibilities of word formation: they are characterized by the formation of participles from both simple and complex bases. The abovementioned forms, in contrast to the aforementioned core elements of diasystem, are localized only in some individual dialects and subdialects. They are characterized by limited word formation and narrow functional use. The forms with -ğılık, -gĭlĭk; -ğısız, -gĭsĭz; -akay, -ekey, etc. are not core elements of diasystem, however they are elements of particular systems. The forms with ırlık, -ĭrlĭk; -ırday, -ĭrdey; uçan, -üçen; -ğısız, -gĭsĭz are used in all sub-dialects of the Middle dialect, and forms with -atıgan, -ğılık are represented in all dialects and sub-dialects of Siberian Tatars. At the same time, forms remaining outside of the core part diasystem can serve as classification features of particular dialect systems.

Keywords:

Noun, the main function, adjective, attributed to a particular person or object, predicate, various degrees of intensity, core elements of diasystem, dialects and sub-dialects.,

PDF

___

AHATOV, G. H. (1963). Dialektı Zapadno-Sibirskih Tatar. Ufa.
ALKAYA, E. (2008). Sibirya Tatar Türkçesi. Ankara.
BASKAKOV, N. A. (1940). Nogayskiy Yazık i Yego Dialektı. Moskva-Leningrad.
BASKAKOV, N. A. (1956). Sistema spryajeniya ili izmeneniya slov po litsam v yazıkah tyürkskoy gruppı. Sravnitelnaya Grammatika Tyürkskih Yazıkov. Morfologiya. Ç. II., Moskva.
BLAGOVA, G. F. (1958). Sootnositelnıyı glagolnıyı formı i ih razvitiye v uzbekskom literaturnom yazıke. Voprosı Yazıkoznaniya, №4.
BLAGOVA, G. F. (1976). İmena deystviya v tyürkskih yazıkah sredneaziatskogo regiona. Tyürkologiçeskiye İssledovaniya. Moskva.
ÇEREMESİNA, M. İ.-İ. SKREBNİK, K. (1982). Krazrabotke ponyatiya «predikativnoyo skloneniye. Grammatiçekiye İssledovaniya po Yazıkam Sibiri. 3-20.
DIRENKOVA, A. P. (1940). Grammatika Oyrotskogo Yazıka. Moskva-Leningrad.
DIRENKOVA, A. P. (1941). Grammatika Şorskogo Yazıka. Moskva.-Leningrad.
DIRENKOVA, A. P. (1948). Grammatika hakasskogo yazıka. Abakan.
GADJİYEVA, N. Z. (1976). Znazeniye arealnoy lingvistiki dlya istorii tyürkskih yazıkov. Turcologica (K Semidesyateletiyu Akademika A. N. Kononova). Leningrad.
Grammatika Altayskogo Yazıka, Sostavl. Çlenami Altayskoy Missii (1869). Kazan.
Grammatika Karaçayıvo-Balkarskogo Yazıka. Fonetika, Morfologiya, Sintaksis (1976). Nalçik. GRUNİNA, E. A. (1963). K voprosu o razvitii semantiki imyon v tyürkskih yazıkah. Uçyonıyı Zapiski Taşkentskogo Pedinstituta. T. 42, kn. I., Taşkent.
İSHAKOV, F. G. ve PALMBAH, A. A. (1961). Grammatika Tuvinskogo Yazıka. Fonetika i Morfologiya. Moskva.
KONDRATYEV, V. G. (1970). Oçerk Grammatiki Drevnetyurskogo Yazıka. Leningrad.
KONONOV, A. N. (1956). Grammatika Sovremennogo Turetskogo Literaturnogo Yazıka. Moskva.-Leningrad.
KONONOV, A. N. (1960). Grammatika Sovremennogo Uzbekskogo Literaturnogo Yazıka. Moskva.-Leningrad.
KULİYEV, A. L. (1978). Neliçnıyı Formı Glagola v Yazıke Orhono-Yeniseyskih Pamyatnikov. Avtoref. diss. ... kand. filol. nauk, Baku.
MELİYEV, K. M. (1964). İmena Deystviya v Sovremennom Uygurskom Yazıke. Moskva.
NADJİP, E. N. (1955). Kipçaksko-Oguzskiy Literaturnıy Yazık Mamlyukskogo Perioda Yegipta XIV Veka. Avtoref. diss. ... d-ra filol. nauk, Moskva.
NASİLOV, V. M. (1963). Drevneuygurskiy Yazık. Moskva.
NASİLOV, V. M. (1978). Slovoobrazobaniye v drevneuygurskom yazıke. Sovetskaya Tyürkologiya. №3.
NİGMATOV, H. G. (1978). Morfologiya Yazıka Vostoçno-Tyürkskih Pamyatnikov XI-XII vekov (Po Materialam Soçineniy Yusufa Balasagunskogo, Mahmuda Kaşgarskogo, Ahmeda Yugnakskogo). filol. nauk, Baku.
SADIKOVA, Z. R. (1985). Govorı Orenburgskih Tatar. Kazan.
SADVAKASOV, G. (1976). Yazık Uygur Ferganskoy Dolinı, Ç. 2. Alma-Ata.
ŞÇERBAK, A. M. (1962). Grammatika Starouzbekskogo Yazıka. Moskva-Leningrad.
TADIKİN, V. N. (1971). Priçastiye v Altayskom Yazıke. Gorno-Altaysk.
TENİŞEV, E. R. (1953). Grammatiçeskiy Oçerk Drevneuygurskogo Yazıka po Soçineniyu “Zolotoy Blesk”. Avtoref. diss. ... kand. filol. nauk, Leningrad.
TENİŞEV, E. R. (1963). “Ukazatel grammatiçeskih form k “Divanu tyürkskih yazıkov” Mahmuda Kaşgarskogo”, Voprosı kazahskogo i Uygurskogo Yazıkoznaniya. Trudı İnstituta Yazıkoznaniya AN Kaz SSR. Alma-Ata.
TUMAŞEVA, D. G. (1977). Dialektı Sibirskih Tatar. Kazan.
UBRYATOVA Y. İ. (1976). İssledovaniya Po Sintaksisu Yakutskogo Yazıka. Slojnoyo predlojeniye. Kniga vtoraya. Novosibirsk: Nauka. Sibirskoyo otdeleniye.
YUSUPOV F. (2013). Tatar Şive Dilinin Morfolojisi. Elazığ.
YUSUPOV, F. Y. (1985). Neliçnıyı Formı Glagola v Dialektah Tatarskogo Yazıka. Kazan.
YUSUPOV, F. Y. (1986). İzuçeniye Tatarskogo Glagola. Kazan.