Orta Karadeniz Bölgesi’nden Toplanan Kaldırayak (Trachystemon orientalis (L.) G. Don.) Genotiplerinin Morfolojik Karakterizasyonu

Bu araştırmada, Orta Karadeniz Bölgesi’nde doğal olarak yetişen, halk tarafından çeşitli şekillerde tüketilen kaldırayak genotiplerinin toplanması ve karakterizasyonu amaçlanmıştır. Sörvey ve arazi çalışmaları 2011 yılının ilkbahar döneminde (Nisan-Mayıs) başlamış olup Samsun, Ordu, Amasya ve Tokat illerinde yürütülmüştür. Genetik materyali toplama çalışmaları sonucunda 29 farklı kaldırayak genotipi toplanmış ve toplanan materyallerin morfolojik karakterizasyonu yapılmıştır. Kaldırayak genotiplerinde bitkinin dik büyümesi ve rizomlu olması ortak özellik olarak belirlenmiştir. Kaldırayak genotipleri arasında en uzun bitki boyu 55 LA 04 nolu genotipte 43.7 cm olarak ölçülmüştür. Yeşil renkli, tüylü ve genotiplere göre değişen oranlarda antosiyanine sahip olan kaldırayak genotiplerinde, gövde uzunluğunun 7.0-29.7 cm, gövde kalınlığının ise 2.0-5.5 mm arasında değiştiği tespit edilmiştir. Kaldırayak genotiplerinde yaprakların yeşil, tüylü, üçgen şeklinde ve uç kısımlarının da sivri olduğu, fakat yaprak uzunluğu ve genişliğinin genotiplere göre değişiklik gösterdiği saptanmıştır. En uzun yaprak boyu 22 cm ile 55 HA 04 nolu genotipte, en kısa yaprak boyu ise 52 UL 01 nolu genotipte 10 cm olarak ölçülmüştür. Orta büyüklükte, mor renkli güzel çiçeklere sahip olan kaldırayak genotiplerinde ilk çiçeklenme Mart ayının ilk haftasında gözlemlenmiştir. Kaldırayak materyallerinin Nisan ayında hasat olgunluğuna geldiği tespit edilmiştir. Kaldırayak tohumlarının, bütün genotiplerde oval ve siyah renkli olduğu belirlenmiştir. Bitkideki tohum miktarının 0.1-21.6 g, genotiplerin bin tane ağırlığının 1.6 g (55 ÇA 01) ile 4.2 g (52 AK 03) arasında değiştiği tespit edilmiştir. Çalışmada ayrıca en verimli genotipin 55 ÇA 03 (934.5 g bitki-1) olduğu belirlenmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Kaldırayak, Trachystemon orientalis, Orta Karadeniz Bölgesi, karakterizasyon

Morphological Characterization of Kaldırayak (Trachystemon orientalis (L.) G. Don.) Genotypes Collected From Central Black Sea Region

In this study, collection and characterization of Trachystemon orientalis genotypes naturally grown and consumed in various forms by public in the Central Black Sea Region, Turkey was aimed. Surveys and field studies started in spring of 2011 and were carried out in Samsun, Amasya, Ordu and Tokat provinces where these species were intense. Twenty nine T. orientalis materials were collected and the morphological characterization of the materials collected was performed. Growing horizontally and having rhizome were determined as common feature in the materials. The longest plant height among genotypes was measured in 55 LA 04 (43.7 cm) sample. It was observed that leaves were green, wooly triangular and sharp at the ends, but leaf length and width varied according to genotypes. It was determined that stem length varied between 7 cm and 29.7 cm, and stem width varied between 2 mm and 5.5 mm. The longest length size was measured as 22 cm in 55 HA 04 and the shortest leaf length was measured as 10 cm in 52 UL 01. It was found out that the first flowering in T. orientalis genotypes had purple-colored beautiful flowers and medium sized was observed in the first week of March and harvest maturity was in April. T. orientalis seeds were determined to be oval and black in all of the genotypes. It has been determined that the amount of seed in the plant varied from 0.1 to 21.6 g, and the thousand seed weight of the genotypes varied between 1.6 g (55 ÇA 01) and 3.7 g (55 VE 01). In the study, it was also determined that the most efficient genotype was 55 ÇA 03 (934.5 g plant-1).

Keywords:

Kaldırayak, Trachystemon orientalis, Central Black Sea Region, characterization,

___

Akçin ÖE., Kandemir N and Akçin Y., 2004. A morphological and anatomical study on a medicinal and edible plant Trachystemon orientalis (L.) G. Don (Boraginaceae) in the Black Sea Region. Turkish Journal of Botany, 28: 435-442.
Aksakal Ö ve Kaya Y., 2008. Erzurum ve Çevresinde Halk Tarafından Gıda Amaçlı Olarak Kullanılan Bitkiler. Türkiye 10. Gıda Kongresi, 21-23 Mayıs, Erzurum. Balkaya A ve Yanmaz R., 2001. Bitki genetik kaynaklarının muhafaza imkânları ve tohum gen bankalarının çalışma prensipleri. Çevre Koruma Dergisi, 10(39): 25-30.
Balkaya A and Ergün A., 2007. Determination of Superior Pinto Bean Phaseolus vulgaris L var Pinto Genotypes By Selection Under The Ecological Conditions of Samsun Province in Turkey. Turkish Journal of Agriculture and Forestry, 31: 335-347.
Balkaya A., Kurtar ES and Yanmaz R., 2008. Evaluation and selection of suitable pumpkin Cucurbita moschata Duchense types from Turkey. Acta Horticulturae, 830(830): 55-62.
Baytop T., 1984. Türkiye'de Bitkiler ile Tedavi (Geçmişte ve Bugün). İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi, İstanbul Üniversitesi Yayınları No: 3255, İstanbul.
Civelek C., 2011. Bafra Ovası’nda sebze olarak kullanılan yabani bitkilerin toplanması, bazı besin içeriklerinin saptanması ve ıslah amaçlı olarak değerlendirilmesi. Yüksek Lisans Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Samsun.
Davis PH., 1967. Flora of Turkey and the East Aegean Islands. Vol. 2, University of Edinburg, England.
Davis PH.,1978. Flora of Turkey and the East Aegean Islands. Vol 6, University of Edinburg, England.
Demir E., Yılmaz H., Özer H ve Kutbay HG., 2017. Samsun/Salıpazarı ilçesinde yayılış gösteren bazı yenilebilir yabani bitkilerin karakteristik özelliklerinin belirlenmesi üzerine araştırma. Mesleki Bilimler Dergisi, 6(3): 738-749.
Doğan Y., Baslar S., Ay G and Mert HH., 2004. The use of wild edible plants in Anatolia (Turkey). Economic Botany, 58: 684-690.
Edmondson JR., 1978. Trachystemon D. Don. Flora of Turkey and the East Aegean Islands (Ed. Davis PH), Edinburgh University Press, pp. 386-387. Güner A., Aslan S., Ekim T., Vural M ve Babaç MT., 2012. Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler). Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını, İstanbul.
Karagöz A., Zencirci N., Tan A., Taşkın T., Köksel H., Sürek M., Toker C ve Özbek K., 2010. Bitki genetik kaynaklarının korunması ve kullanımı. Türkiye Ziraat Mühendisliği VII. Teknik Kongresi, 11-15 Ocak, Ankara.
Kibar B and Temel S., 2015 Evaluation of Mineral composition of some wild edible plants growing in the eastern anatolia region grasslands of Turkey and consumed as vegetable. Journal of Food Processing and Preservation, 40: 56-66.
Köse YB., Güner ST., Malyer H and Demirci F., 2010. Elemental analyses of medicinal an food plant: Trachystemon orientalis (L.) G. Don. XIII OPTIMA Meeting, 22-26 March 2010, Antalya.
Özgen U., Kaya and Coşkun M., 2004. Ethnobotanical studies in the villages of the district of Ilıca (Province Erzurum), Turkey. Economic Botany, 58(4): 691-696.