MİLLİ HAVACILIĞI KURMA YOLUNDA BERLİN BÜYÜKELÇİSİ KEMALETTİN SAMİ PAŞA’NIN GİRİŞİMLERİ: JUNKERS TAYYARE FABRİKASI ÖRNEĞİ

Türkiye’de cumhuriyetin ilanı sonrası kalkınma hamlelerinden birisi de hava harp sanayii alanında gerçekleştirilmeye çalışılmış ve Millî Hava Harp Sanayii kurmak hedeflenmiştir. O dönemde Türkiye’nin mevcut teknolojik ve ekonomik durumu böyle bir sanayii oluşturmaya yeterli olmadığından bu eksiklik bu noktada ileri ülkelerle iş birliği ile giderilmeye çalışılmıştır. Bu konuda tercih edilen ülke de Almanya olmuştur. Almanya ile I. Dünya Savaşı sonrası kesilen ilişkiler Cumhuriyet döneminde tekrar resmi olarak kurulmuş ve Almanya’nın hava harp sanayisindeki tecrübesinden faydalanma yoluna gidilmiştir. Bu doğrultuda Almanya’ya gönderilen heyet dönemin Berlin Büyükelçisi Kemalettin Sami (Gökçen) Paşa’nın girişimleri ile 1925’te Almanya’nın Junkers Uçak Fabrikası ile anlaşma sağlamış ve Junkers ile kurulan ortaklık neticesinde Türkiye’de “Tayyare ve Motor Türk Anonim Şirketi (TOMTAŞ)” kurulmuş ve bu şirket üzerinden 1926’da Kayseri Uçak Fabrikası oluşturulmuştur. Fakat Junkers firmasının bu dönemde Rusya’da yaptığı yatırımlar sonucu girdiği ekonomik dar boğaz, uçak fabrikasının faaliyetlerine engel olmuş ve bundan doğan anlaşmazlıklar sonucu da fabrika 1928 yılında kapatılmıştır. Bu çalışmada, Türkiye’de millî bir hava harp sanayii oluşturma çabaları, bu doğrultuda Alman Junkers firması ile yapılan ortaklık ve bu ortak girişimin gerçekleştirdiği faaliyetler ve sonuçları; nitel araştırma yöntemlerinden doküman analizi metodu ile konu ile ilgili arşiv belgeleri ile telif ve tetkik eserler kullanılarak kaleme alınmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Almanya, Junkers, Kemalettin Sami (Gökçen) Paşa, Milli Hava Harp Sanayii, TOMTAŞ Kayseri Uçak Fabrikası.

INITIATIVES OF BERLIN AMBASSADOR KEMALETTIN SAMI PASHA WHO ON TRACK TO ESTABLISH NATIONAL AVIATION: AN EXAMPLE OF JUNKERS AIRCRAFT FACTORY

One of the development moves after the proclamation of the republic of Turkey was tried to be realized in the field of air industry and it was aimed to establish a National Air Industry. Since the current technological and economic situation of Turkey at that time was not sufficient to create such an industry, this deficiency was tried to be eliminated by cooperation with advanced countries at this point. Germany has also been the preferred country in this regard. The relations with Germany, which were cut off after the First World War, were officially established again in the Republican period and it was aimed to benefit from the experience of Germany in the air industry. In this direction, the delegation sent to Germany reached an agreement with Germany's Junkers Aircraft Factory in 1925 with the initiatives of the Berlin Ambassador of the time Kemalettin Sami (Gökçen) Pasha, and as a result of the partnership established with Junkers, “Aircraft and Motor Turkish Joint Stock Company (TOMTAS)” was established at the same time, Kayseri Aircraft Factory was established in 1926. On the other hand, the economic bottleneck that the Junkers company entered as a result of its investments in Russia during this period prevented the activities of the aircraft factory and the factory was closed in 1928 as a result of the disagreements arising from it. In this study, Turkey's national efforts in this direction with the firm Junkers German air force of creating an industry partnership and joint venture activities and results; qualitative research methods with the method of document analysis and audit-related archival documents written using copyright works.

Keywords:

Germany, Junkers Aircraft Factory, Kemalettin Sami (Gökçen) Pasha, National Air Warfare Industry, TOMTAŞ Kayseri Aircraft Factory.,

PDF

___

Altun, Ş. (2008). Otomobilden Uçağa, Ampulden Televizyona Cumhuriyet Ekonomisinin İlk Mucizeleri. İstanbul: Doğuş İletişim Yayınları.
Türk İstiklal Harbi. 2. Cilt Batı Cephesi- 1. Kısım (1999), Ankara: Genelkurmay Başkanlığı Basımevi.
Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri I-III. (1997). Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi.
Çavdar, T. (2019). Türkiye'nin Demokrasi Tarihi. Ankara: İmge Kitabevi
Dervişoğlu, F. (2010). Nuri Demirağ Türkiye’nin Havacılık Efsanesi. İstanbul: Ötüken Yayınları.
Fırtına, H. İ. (2018). Orgeneral Muzaffer Ergüder'in Havacılık Anıları (1922-1930). Kırmızı Kedi Yayınları
Gürer, T. (2007). Atatürk'ün Yaveri Cevat Abbas Gürer. İstanbul: Gürer Yayınları.
Hürkuş, V. (2021). Bir Tayyarecinin Anıları. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Kılıç, M. (2017). Son Tayyareci. Ankara: Sonçağ Yayınları.
Koçak, C. (2013). Türk-Alman İlişkileri (1923-1939). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Mumcu, A. (1971). Tarih Açısından Türk Devriminin Temelleri ve Gelişimi. Ankara: Sevinç Matbaası.
Özgüldür, Y. (1993). Türk-Alman İlişkileri (1923-1945). Ankara: Genelkurmay Basımevi.
Soysal, İ. (1989). Türkiye'nin Siyasal Andlaşmaları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Türkmen, Z. (2011). Türkiye'de Havacılık Teşkilatının Kuruluşunda Harbiye Nazırı Mahmut Şevket Paşa ve Döneminde Gerçekleştirilen Faaliyetlere Bir Bakış. Türk Hava Kuvvetlerinin 100'üncü Yılı Uluslararası Tarih Sempozyumu (s. 28-56). Ankara: Ayrıntı Basımevi
Yalçın, O. (2017). Türk Hava Gücü Kuruluşu İlk Seferleri ve Yükselişi (1911-1950). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Yavuz, İ. (2020). Mustafa Kemal'in Uçakları (1923-2012). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Yazıcı, N. (2021, Şubat 24). Picardie Manevraları. 23/04/2022 tarihinde https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/picardie-manevralari/?pdf=3414 adresinden erişilmiştir.
Akpınar, D. (2017). Kayseri Tayyare Fabrikası. Tarih Okulu Dergisi (TOD), 10, 203-233.
Akyıldız, H. & Eroğlu, Ö. (2004). Türkiye Cumhuriyeti dönemi uygulanan iktisat politikaları. Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 9(1).
Aydın, A. (2017). Türkiye-Almanya Dostluk Antlaşması (3 Mart 1924). Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 19(1), 107-121.
Aydın, A. F. (2011). Tayyareden-Uçağa; Milli Hava Sanayinin Kuruluşunda Türk Halkının Yaptığı Bağışlar. Karadeniz Araştırmaları, (31), 51-84.
Aydoğan, A. (2020). Atatürk Dönemi Türk Havacılık Faaliyetleri ve Havacılık Faaliyetlerinin Gelişim Süreci. Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, 4(2), 69-81.
Bolat, B., & Nizamoğlu, A. (2019). Kemalettin Sami Paşa ve Berlin Büyükelçiliğindeki Faaliyetleri (1924-1934). Avrasya İncelemeleri Dergisi, 8(2), 117-151.
Bozkurt, A. (2013). Türk Hava Sahasının Belirlenmesi (1914-1923). Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 15(1), 251-278.
Braatz, W. E. (1974). Junkers Flugzeugwerke AG in Anatolia, 1925—1926: An aspect of German-Turkish economic relations. Zeitschrift für Unternehmensgeschichte, 19(1), 28-41.
Bütüner, Z. (2015). Rudolf Nadolny’nin Türkiye Büyükelçiliği. International Journal of Social Sciences and Education Research, 2(1), 262-273.
Deniz, M. (2018). Başarısızlıkla Sonuçlanan Bir Girişim: Tayyare ve Motor Türk Anonim Şirketi (TOMTAŞ). Kırklareli Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi.
Dervişoğlu, F. (2014). İstikbalini Göklerde Arayan Ülke ve Türk Havacılık Sahasında Alman Menfaatleri Işığında Bir Ortaklık: Tomtaş. Cumhuriyet Uluslararası Eğitim Dergisi, 3(3), 68-82.
Esen, A., & Çetin, S. (2021). İki Savaş Arası Dönem Türk-Amerikan İlişkilerine Yeni Bir Soluk: Curtiss-Wright Şirketi ile Yapılan İş Birliği ve Türk Havacılığını Geliştirme Çabaları. Belgi Dergisi, (21), 89-123
İhsanoğlu, E. (1995). Osmanlı Havacılığına Genel Bir Bakış. İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi (IRCICA), İstanbul, 497-596.
Kara, A. O. (2017). Kuruluşundan Birinci Dünya Savaşı'na kadar Türk Askeri Havacılığı. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 117(231), 193-206.
Koç, İ. C. (2000). İzmir İktisat Kongresi'nin Türk ekonomisinin oluşumuna etkileri. Atatürk Dergisi, 3(1).
Kurt, D., & Korkmaz, E. (2018). Yeni Arşiv Belgeleri Işığında Türk Askeri Havacılığının Doğuşu (1911-1912). Savunma Bilimleri Dergisi, 17(2), 207-251.
Schmitt, G. (2006). Das Junkers Flugzeugtypenbuch: die Junkers-Flugzeuge und die JFM-Flugzeuge, vorgestellt in Texten, Fotos, Daten, Tabellen und Dreiseitenzeichnungen. Funk-Verlag, Hein.
Tekin, A. S. (2020). Trablusgarp Harbi ve Havacılık Tarihinde İlkler. Akademik Tarih ve Araştırmalar Dergisi, 3(2), 16-29.
Ulusan, Ş. (2021). İstikbal Göklerdedir: Türk Tayyare Cemiyeti (1925-1938) (Türk Tayyare Cemiyeti’nden Türk Hava Kurumu’na). 9. Uluslararası Atatürk Kongresi. 1(8) 2330-2370
Yüceer, S. (2003). Atatürk’ün güvenlik politikasına bir örnek: Türk Tayyare Cemiyeti- Bursa örgütü. Atatürkçü Bakış, 2(3), 7-42.
Yalçın, O. (2009). 1911-1945 Yılları Arasında Türk Hava Harp Sanayisi. On İkinci Askeri Tarih Sempozyumu II (s. 179-205). İstanbul: Genel Kurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı.
Yalçın, O. (2011). Türk tarihi bakımından 20. yüzyılda iki önemli gelişme: “Havacılığın ve bir liderin doğuşu. Turkish Studies (Elektronik), 6(2), 1033-1062.
Akdemir, Y. (2005). Atatürk Dönemi Türk Havacılığı. Ankara: Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
Byers, R. W. E. (2002). Power and initiative in twentieth century germany: the case of Hugo Junkers (Doctoral dissertation, University of Georgia).
Çak, S. O. (2017). Türk Havacılığı ve Kayseri Uçak Fabrikası. Van: Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
Çelik, A. (2004). II.Meşrutiyet Dönemi Türk Hava Kuvvetleri. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
Genç, Ö. (2018). Türk Hava Kurumu (THK) Etimesgut Uçak Fabrikası. Ankara: Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
Kapucu, D. (2015). 1909-1939 Yılları Arasında Yapılan Yurtiçi ve Yurtdışı Askeri Seyahatleri. Ankara: Yıldıırm Beyazıt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
Konukçu, C. K. (2005). Türk Hava Sanayii (1912-1959). Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
Okumuş, Z. (2017). Türk Tayyare Cemiyeti. Ordu: Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
Sarısır, S. (1998). Atatürk Dönemi Milli Harp Sanayii İçinde Kayseri Tayyare Fabrikasının Yeri (Yüksek Lisans Tezi). Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi
Şen, S. (1992). Türkiye'de Modernleşme Ordu ve Askeri Havacılık. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
Şişmanoğlu, G. (2017). Atatürk Dönemi Sanayileşme Politikaları. İzmir: Yaşar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İşletme Anabilim Dalı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
Tatar, C. (2018). Türk Havacılık Tarihi (1909-1954) Milli Mücadele Dönemi Öncesi ve Sonrası Türk Havacılığı. Afyon: Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
Uçar, E. (2008). Türk Havacılık Tarihinde Kayseri Uçak Fabrikası'nın Yeri. Kırıkkale: Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi.
Yalçın, O. (2008). Türk Hava Harp Sanayi Tarihi. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
Zoeller, H. (1996). The Hugo Junkers Homepage.
http://hugojunkers.pytalhost.com/ju_home.htm: http://hugojunkers.pytalhost.com/ju_home.htm adresinden alındı