1909 ADANA İĞTİŞAŞINI MEYDANA GETİREN DİNAMİKLERE DAİR BİR DEĞERLENDİRME

İkinci Meşrutiyet’in ilanından yaklaşık bir yıl sonra Adana vilayetinde Müslümanlar ve Ermeniler arasında meydana gelen şiddet olayları muhtelif adlandırmalara rağmen genel olarak yakın tarihteki literatüre 1909 Adana İğtişaşı olarak geçmiştir. Adana vilayeti 19. yüzyılda birçok açıdan ilerleme kaydetmesine mukabil sosyo-ekonomik ve siyasal güç mücadeleleri toplumsal kutuplaşmada etkili olduğunu söylemek mümkündür. Bu dinamikler 1909 Adana İğtişaşının meydana gelmesinde ve şiddetin kitlesel boyutlara ulaşmasında önemli etkisi olmuştur. Kitlesel bir boyut kazanan şiddet olayları neticesinde binlerce insan hayatını kaybetmiş ayrıca çok sayıda mal ve mülk yağmalanmıştır. Bu çalışmada Osmanlı İmparatorluğu’nun son döneminde Adana’da meydana gelen şiddet olaylarının arka planındaki sosyo-ekonomik rekabeti, yereldeki güç mücadelesini, Ermenilerin faaliyetlerini, İkinci Meşrutiyet’in bölgedeki etkileri başta olmak üzere daha birçok faktörü eksene alarak 1909 Adana İğtişaşına giden süreç incelenecektir.

Anahtar Kelimeler:

Türk, Ermeni, 1908 Devrimi, 31 Mart Hadisesi, Adana İğtişaşı

AN ASSESSMENT ON THE DYNAMICS GENERATING THE 1909 ADANA İĞTİŞAŞI

Abstract About a year after the proclamation of the Second Constitutional Monarchy, the violent incidents that took place between Muslims and Armenians in the Adana province were generally referred to in the recent literature as 1909 Adana İğtisaşı, despite various names. Although Adana province made progress in many aspects in the 19th century, it is possible to say that the socio-economic and political power struggles were effective in social polarization. These dynamics had a significant impact on the emergence of the 1909 Adana İğtişaş and the massive scale of the violence. As a result of the violence that gained a massive dimension, thousands of people lost their lives and many properties were plundered. In this study, the process leading to 1909 Adana İğtişaş will be examined, taking into consideration the socio-economic competition in the background of the violence that took place in Adana in the last period of the Ottoman Empire, the local power struggle, the activities of the Armenians, the effects of the Second Constitutional Monarchy in the region.

Keywords:

Turkish, Armenian, 1909 Revolution, March 31 Incident, Adana İğtişaşı,

PDF

___

Başbakanlık Osmanlı Arşivleri BEO. 3621/271523. BEO. 3543/265707. BEO. 2226/166924. BEO. 3621/271523. BEO. 3621/271523. BEO. 3536/265150. BOA.İ.HUS, nr. 140/1324. BOA.TMIK.M. 224/18. BOA. DH. MKT. 2776/44. BOA. DH.MKT. 2807/40. BOA. DH. MKT. 2817/86. BOA. DH. MKT. 2819/55.
The National Archives, Public Record Office (PRO) CAB, 37/100/111. FO 424/219
American Board Commission for Foreign Missions (A.B.C.F.M.) A.B.C.F.M., Reel 665, No.637-639: (20 April 1909). A.B.C.F.M., Reel 665, No.568-569-570: (23 April 1909). A.B.C.F.M., Reel 660 (No:?): (4 May 1909). A.B.C.F.M., Reel 665, No.706-707: (13 May 1909).
Süreli Yayınlar Adana İtidal Gazetesi Adana İtidal Gazetesi, 17 Aralık 1908. Adana İtidal Gazetesi, 22 Aralık 1908. Adana İtidal Gazetesi, 30 Aralık 1909. Adana İtidal Gazetesi, 5 Eylül 1908. Adana İtidal Gazetesi, 12 Eylül 1908. Adana İtidal Gazetesi, 7 Ekim 1908. Adana İtidal Gazetesi, 21 Ekim 1908. Adana İtidal Gazetesi, 15 Ocak 1909. Adana İtidal Gazetesi, 6 Nisan 1909. Adana İtidal Gazetesi, 10 Nisan 1909. Adana İtidal Gazetesi, 20 Nisan 1909. Adana İtidal Gazetesi, 20 Mayıs 1909.
Akşam Gazetesi Akşam Gazetesi, 24 Eylül 1938. Akşam Gazetesi, 25 Eylül 1938. Akşam Gazetesi, 27 Eylül 1938. Akşam Gazetesi, 29 Eylül 1938. Akşam Gazetesi, 1 Teşrinievvel 1938. Akşam Gazetesi, 2 Teşrinievvel 1938. Akşam Gazetesi, 8 Teşrinievvel 1938. Akşam Gazetesi, 9 Teşrinievvel 1938. Akşam Gazetesi, 16 Teşrinievvel 1938. Akşam Gazetesi, 20 Teşrinievvel 1938.
Tanin Gazetesi Tanin Gazetesi, 30 Temmuz-5 Ağustos 1909. Tanin Gazetesi, 15 Haziran 1909. Tanin Gazetesi, 7 Eylül 1909.
Kitap, Tez, Makale ve Ansiklopedi Abdurrahman Şeref Efendi (1996). Son Vakanüvis Abdurrahman Şeref Efendi Tarihi (Yay. Haz. Bayram Kodaman-Mehmet Ali Ünal), Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Armaoğlu, F. (2017). 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi 1789-1914, İstanbul, Timaş Yayınları.
Anadol, C. (2007). Ermeni Dosyası, İstanbul: Bilge Karaca Yayınları.
Asaf, M. (1982). 1909 Adana Ermeni Olayları ve Anılarım (Yay. Haz. İsmet Parmaksızoğlu), Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Arıkoğlu, D. (1961). Hatıralarım, İstanbul: Tan Gazetesi ve Matbaası, s. 40-62.
Aydın, S.- Çiftçi, E. (2021). İmparatorluğun Son Aşiret Sayımı Fihristü’l Aşair, İstanbul: İletişim Yayınları.
Babigyan, H. (2015). “Adana Raporu” (Der. Ari Şekeryan), İstanbul: Aras Yayıncılık.
Çalyan, K. (2015). “Adana Vakası ve Mesulleri” (Der. Ari Şekeryan), İstanbul: Aras Yayıncılık.
Çabuk, M. (2013). 1874-1925 Yılları Arasında Adana, Antakya, Antep, Maraş ve Mersin Bölgelerinde Misyonerlik Faaliyetleri ve Ermeni Olayları, Kahraman Maraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Kahramanmaraş.
Cemal Paşa (2019). Hatıralar (Yay. Haz. Alpay Kabacalı), İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
Çetinkaya, Y. D. (2014). 1908 Osmanlı Boykotu, İstanbul: İletişim Yayınları.
Charles, W. H. (1911). The Danger Zone of Europe, Little, Boston: Brown&Company.
Childs, W. J. (1917) Across Asia Minor on Foot, London.
Çiçek, K. (2011). “Adana Olayları Hakkında Bildiklerimiz Bilmediklerimiz”, 1909 Adana Olayları Makaleler (Editör Kemal Çiçek), Ankara: Türk Tarih Kurumu, s. 7-57. Dadrian, V. N. (2008). Ermeni Soykırım Tarihi, İstanbul: Belge Yayınları, İstanbul.
------------ (2007). “1909 Adana Katliamını Yaratan Koşullar”, İttifak Devletleri Kaynaklarında Ermeni Soykırımı, İstanbul: Belge Yayınları, s. 199-218. Davis, E. J. (1879). Life in Asiatic Turkey, London: Stanford.
Dinçer, S. (2015). “Adana Katliamı ve Göçmen İşçilil Meselesi”, 1915 Siyaset, Tehcir, Soykırım (Yay. Haz. Fikret Adanır-Oktay Özel), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, s. 256-263.
Duckett, F. (1913). The Young Turks and the Truth about the Holocaust at Adana in Asia Minor, during April, 1909, London.
Günay, N. (2011). “1909 Olaylarının Adana Çevresindeki Yansımaları ve Yargılamalar”, 1909 Adana Olayları Makaleler (Editör Kemal Çiçek), Türk Tarih Kurumu, Ankara, s. 283-321.
Gürün, K. (1983). Ermeni Dosyası, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Gölbaşı, E. (2015). “1895-1896 Katliamları: Doğu Vilayetlerinde Cemaatler Arası “Şiddet İklimi” ve Ermeni Karşıtı Ayaklanmalar”, 1915 Siyaset, Tehcir, Soykırım (Yay. Haz. Fikret Adanır-Oktay Özel), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, s. 140-163.
Kansu, A. (2016). İttihadcıların Rejim ve İktidar Mücadelesi 1908-1913, İstanbul: İletişim Yayınları.
Kansu, A. (2017). 1908 Devrimi, İstanbul: İletişim Yayınları.
Kalafat, O.-Kaya, M. (2020). “İngiliz Konsolosluğu Raporlarına Göre Adana Vilayetinin Ekonomik Durumu 1888-1909”, Turkish Studies Historical Analysis, s. 1157-1180.
Karsandık, Ö. (2012), Çağdaşlaşma Sürecinde Adana (1839-1876), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Ankara.
Karal, E. Z. (2011), Osmanlı Tarihi, C. 9, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Karlangıç, O. (2019). “İkinci Meşrutiyet’in İlanının Adana’ya Yansımaları ve Şehirdeki Asayiş Sorunları (1908-1909), Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, 2019, s. 131-149.
Kevorkian, R. (2015). Ermeni Soykırımı, İstanbul: İletişim Yayınları.
Lambert, R. (1911). Hadjin and the Armenian Massacres, New York-Chicaho: Fleming H. Revell Company.
Matossian, B. D. (2016). Parçalanan Devrim Düşleri, İstanbul: İletişim Yayınları.
Münif. A. (1996). Ali Münif Bey’in Hatıraları (Yay. Haz. Taha Toros), İstanbul: İsis Yayıncılık.
Osmanlı Belgelerinde 1909 Adana Olayları (2010). C. 1-2, Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü.
Pancar, E. D. (2004). 1909 Adana Ermeni Olayları, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Kayseri.
Riggs. A. S. (1920). Sherpard of Aintab, New York: Interchurch Press.
Sahara, T. (2011). “A Hidden Agenda: Dispute Over The Armenan Landownership on The Eve of The Adana Incident 1909”, 1909 Adana Olayları Makaleler (Editör Kemal Çiçek), Ankara: Türk Tarih Kurumu, s. 87-126.
Sarınay, Y.-Karacakaya, R. (2012). 1909 Adana Ermeni Olayları, İdeal Kültür&Yayıncılık, İstanbul.
Sherpad, F. D. “Personal Experience in Turkish Massacres and Relief Work”, The Journal of Race Development (1910-1911).
Sonyel, S. R. (2014). İngiliz Gizli Belgelerine Göre Adana’da Vuku Bulan TürkErmeni Olayları, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Tachjian, V. (2009). “Adana Ermenileri: Milliyetçi İdeolojilerle Ters Düşen Farklı Bir Kimlik”, Toplumsal Tarih Dergisi, Sayı 191, s. 58-69.
Toksöz, M. (2007). “Adana Ermenileri ve 1909 İğtişaşı”, Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar Dergisi, Sayı 5, s. 147-157.
Toksöz, M. (2006). “Bir Coğrafya, Bir Ürün, Bir Bölge: 19. Yüzyılda Çukurova”, Kekibeç Dergisi, Sayı 21, s. 97-110.
Uçar, Ö. (2021). The Massacres of 1909: Violence in Revolutionary Context in Adana and its Hinterland, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Boğaziçi Üniversitesi, Doktora Tezi, İstanbul.
Yaktı, Ö. (2013). “Amerikan İç Savaşı ve Adana: Pamuk Tarımının Adana’nın Modernleşme Sürecine Etkisi”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı 54, s. 273-296.
Yavuz, N. (2012). “Fırka-i Islahiye Ordusunun Özellikleri ve Faaliyetleri”, Akademik Bakış Dergisi, C. 5, Sayı 10, s. 113-127.