Yanlış Bir İnşanın Düzeltilmesi: ‘Kelâm’ İsminin Özgünlüğü Problemi

Kelām teriminin ortaya çıkmasında etkili olan faktörler nelerdir? İslam teolojisinin kelâm ismini almasında dış kaynaklar daha mı çok belirleyici olmuştur? Gerçekte doğru olmamasına rağmen günümüzde kelâm ilminin isimlendirmesini dış etkilere bağlayan iddialar bulunmaktadır. Bu durum bir bakıma bir kehanetin kendini gerçekleştirmesidir. Peki buraya nasıl gelindi? Başlangıçta bazı oryantalistler, kelâm teriminin anlamını kendi okuyucularına daha iyi anlatmak için Eski Yunanca’da düşünceyi, bilinci ve mantığı ifade eden ‘logos’ kelimesini örnek göstermişlerdir. Sonraki süreçte bu bilgileri referans alan birçok araştırmacı bu örneği çeşitli yorum teknikleri ile gerekçelendirmiştir. Daha sonra dinî bilgiyi felsefî araçlarla temellendirmek isteyen Müslüman araştırmacılar bu bilgiye kitaplarında yer vermek sureti ile bu kanıyı güçlendirdiler. Böylece mantıkla ilişkisi Arap dili üzerinden verili olan ‘Kelâm’ teriminin Yunanlılardan alındığı iddiası zaman içinde bir hakikat değeri kazanmış oldu. Gerçekte klasik kaynaklarda bunu doğrulayan bir kanıt bulunmamaktadır. Bu anlayış akademideki Batı-Yunan merkezli bakış açısının bir sonucudur. Bu duruma dikkat çekmek için hazırlanmış çalışmamızda Kelâm ilminin isimlendirilmesinin, İslām düşüncesi içinde dayandığı kavramsal zemin irdelenmiştir. Metin boyunca kelâm kelimesinin, insanın konuşma erdemi, Allah’ın hitabı, Kur’ân’ın okunması ve bir iddiayı gerekçesi ile savunma şeklindeki anlam biçimlerinin İslâm düşüncesine ait olduğu, Kelâm ile logos arasındaki anlam benzerliğinin doğal dilin ve temel insanî tecrübelerin benzerliğinden kaynaklandığı tezi gerekçelendirilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Kelâm, Logos, Teoloji, Özgünlük, İslâm, Hristiyanlık

The Correction of a False Conceptualization: The Authenticity of the Kalām Imputation

What are the sources of the term of kalâm? In the emergence of this term, is the external influences of Islamic thought were decisive than internal dynamics or not? This naming problem is also the process of self-fulfillment of a prophecy. At the beginning, the first group orientalists exemplified the concept of ‘kalâm’ through the word ‘logos’, which expresses thought, consciousness and logic in Ancient Greek to improve understanding of their readers. Subsequent orientalists imposed a truth value by way the using this information as reference. Some Muslim scholars who wanted to support religious knowledge with philosophy encouraged this understanding even if they did not want to. Thus, the claim that the term ‘kalâm’, whose relationship with logic was given over the Arabic language, was taken from the Greeks was adopted. In fact, there is no evidence in Islamic classical sources confirming this. This understanding is a result of the Greek West-centered perspective. In our article prepared to draw attention to this situation, the conceptual ground on which the naming of the kalâm science is based on Islamic thought has been investigated. The thesis of the word ‘kalâm’, the ability of speech, the speech of God, the reading of the Qur'an and the reason for defending a claim and its defense forms belongs to Islamic thought. It was detected that the meaning similarity between ‘kalâm’ and ‘logos’ is due to the commonness of natural language and basic human experiences.

Keywords:

Kalâm, logos, theology, authenticity, Islam, Christianity,

PDF

___

Abdülbâkî, Muhammed Fuad. el-Mu’cemü’l-müfehres li elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerîm. ed. Mansur Fehmi. Kahire: Dârul Kûtûbi’l-Mısriyye, 1364.
Abdulhamid, Muhammed Muhyiddin. Tuhfetu’s-Seniyye. Riyad: Mektebetu Daru’s-Selam, 1997.
Adanalı, A.Hadi. “Kelam: İslamın Rasyonelleşme Süreci”. İslamîyât 3/1 (200M.S.).
Anawati, Georges C. “Kalam”. The Encyclopedia of Religion. 231–242, 1987.
Basri, Ebu’l-Hüseyin. el-Mu’temed fi usûli’l-fıkh. ed. Muuhammed Hamidullah. Şam: Ma’hedi İlmî, 1386.
Cahız, Ebu Osman Amr b. Bahr. El-Beyan ve’t-Tebyin. Kahire: Mektebetu’l-Hanci, 1998.
Cook, Michael A. Early Muslim Dogma: A Source-Critical Study. New York: Cambridge University Press, 1981.
Cook, Michael A. “The Origins of Kalam”. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 32–43.
Cürcani, Ali bin Muhammed bin Ali Seyyid Şerif Cürcani (v.816). Kitâbü’t-ta’rifât. Beyrut: Darul Kutubi’l-İlmiyye, 1983.
Cürcânî, Ali bin Muhammed Seyyid Şerîf. Tarifât. ed. Abdurrahman Umeyr. Mısır: Matbaatul Hayriyye, Mustalahât, 1306.
D., De Lacy O’Leary D. Arabic Thought and Its Place in History. New York: Kegan Paul, Trench, Trubner & Co, 1922.
Diadochos, Proclus. Elements of Theology. çev. E.R. Dodds. New York: Oxford at the Clarendon Press, 1963.
Düzgün, Şaban. “İsimler’der Kelimeler’e: Adem’den İbrahim’e İnsan Zihninin Tekamülü”. KADER Kelam Araştırmaları Dergisi 9/1, 1–6. Erişim 26 Aralık 2018. https://doi.org/10.18317/KADER.77878
Ebu’l-Beka, Eyub bin Musa El Huseyni. Külliyât mu’cem fi mustalahât ve’l-furugu’l-lugaviyye. ed. Adnan Deviş - Muhammed Masri. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1433.
Ebu’l-Feyd, Muhammed bin Muhammed Abdurrezzak. Tacul ârus min cevâhîrî’l-kâmus. çev. Dârü’l-Afâk. Kahire: Dârü’l-Hidâye, 1995.
El-İbadi, Adi b. Zeyd. Divan. çev. Muhammed Cebbar. Bağdad, 1965.
Erdemci, Cemalettin. Kelam İlmine Giriş. İstanbul: Dem Yayınları, 2012.
Eş‘arî, Ebu’l-Hasan Ali b. İsmail. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve ihtilâfü’l-musallîn. ed. Helmut Ritter. Visbaden, 1963.
Eşari, Ebu’l-Hasan. el-İbane an usûli’d-diyane. ed. Abdulkadîr Arnavutî. Dimeşk: Mektebetü’l-Beyân, 1981.
Eşari, Ebu’l-Hasan el-Eşari - (h.935). Kitabu Luma (ş). ed. El Ab Makarisi. Beyrut: Matbaatul Kasuliki, 1952.
Ess, Josef van. “The Beginnings of Islamic Theology”. The Cultural Context of Medieval Learning. ed. J. E. Murdoch and E. D. Sylla. C. 26. 26. Springer, Dordrecht: Boston Studies in the Philosophy of Science, 1975.
Ess, Josef Van. “The Logical Structure of Islamic Theology”. Logic in Classical Islamic Culture. ed. Gustav E. von Grunebaum, 1970.
Ezherî, Muhammed bin Ahmed. Tehzibu’l-lugga. ed. Muhammed Avdi Marab. Beyrut: Dâru’l-İhyâi’t-Tûrâs, 2001.
Firuzabadi, Ebu Tahir Muhammed bin Yakub. Kâmus el-muhît. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 8. Basım, 2005.
Gardet, Louise. Hicri 330 Yılından Önce İslam’da Din ve Felsefe. çev. M. Sait Yazıcıoğlu. Paris, 1961.
Goldziher, Ignaz. Introduction to Islamic Theology and Law. çev. Andras and Ruth Hamori. Princeton University Press, 1981.
Gutas, Dimitri. Dimitri Gutas-Greek Thought, Arabic Culture, The Graeco-Arabic Translation Movement in Baghdad and Early ’Abbasid Society (2nd-4th 5th-10th c.). New York: Routledge, 1998.
Halebi, Ebu Abdullah Muhamd bin Muhammed bin Sinan. Sırru’l-Fesahat. Lübnan: Daru’l-Kutub’l-İlmiyye, 1982.
Heath, Peter. Allegory and Philosophy in Avicenna (Ibn Sina) : With a Translation of the Book of the Prophet Muhammad’s Ascent to Heaven. Pennsylvania: University of Pennsylvania Press, 1992.
Holtzman, Livnat. “Islamic Theology”. Handbook of Medieval Studies : Terms - Methods - Trends. ed. Albrecht Classen. De Gruyter, 2010. Horovitz, S. Yunan Felsefesinin Kelama Etkisi. çev. Özcan Taşcı. İstanbul: Litera Yayınları, 2014.
İbn Arabî, Muhyiddin. Fusûsu’l-Hikem. çev. Aytekin Şahin. Ankara: Sure Yayınevi, 2017.
İbn Faris, Ahmed bin Faris bin Zekeriya El-Kazvini. Mu’cemu’l-Mekâyisu’l-Lugga. ed. Abdusselam Muhammed Harun. Beyrut: Daru’l-Fikr, 1979.
İbn Fûrek, Ebubekir Muhammed bin Hasen. Mücerredî makâlât. ed. Danial Gimare. Beyrut: Dâru’l-Meşrik, 1978.
İbn Hazm, Ali bin Ahmed. el-Fasl fi’l-ehvâ ve’l-Milel ve’n-nihâl. Beyrut: Daru’l-Marife, 2. Basım, 1975.
İbn Manzûr, Cemaleddin. Lisânu’l-Arâb. Beyrut: Daru’s-Sadr, 1990.
İbni-Faris, Ahmed bin Faris bin Zekeriya El-Kazvini - (h.395). Mekayisi Lugga. Lübnan: Daru’l-Fikr, Abdusselam., 1979.
İbni-Haldun, Abdurrahman. Lubabu’l-muhassâl. ed. Refik Acem. Beyrut: Dâru’l-Meşrik, 1995.
İbni Ahmed, Abdurrahmân Halîl bin Ahmed el Ferâhidî. Kitâbu’l-Ayn. ed. Mehdi Mahzumi - İbrahim Samrai. Mektebetu’l-Hilal, 1988.
Isfahânî, Râgıb. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. ed. Savfan Adnan Davedi. Beyrut: Daru’l-Kalem, 1412.
Kâdî Abdulcabbâr, Ahmed b. Halil b. Abdullah. el-Muhît bi’t-teklîf. ed. Ömer Seyyid İz. Kahire: Şirketu’l-Mısriyye, 1384.
Kâdî Abdulcabbâr, Ahmed b. Halil b. Abdullah. Muğnî fi ebvâbî tevhîd ve’l-adl-16. ed. Emin Huli. Kahire: Daru’l-Masriyye, 1958.
Kâdî Abdulcabbâr, Ahmed b. Halil b. Abdullah. Muğnî fi ebvâbî tevhîd ve’l-adl-7. ed. İbrahim Ebyari. Kahire: Daru’l-Mısriyyei, 1958.
Kâdî Abdulcabbâr, Ahmed b. Halil b. Abdullah. Müteşâbihü’l-Kur’ân. ed. Adnan Mahmud Zarzur. Kahir: Daru’t-Tûrâs, 1969.
Kâdî Abdulcabbâr, Ahmed b. Halil b. Abdullah. Şerhü’l usûli’l-hamse. ed. Ahmed bin el Huseyn. Kahire: Mektebetu Vehb, 1996.
Leaman, Oliver. An Introduction to Classical Islamic Philosophy. Cambridge: Cambridge University Press, 2001.
Mâtûrîdî, Ebû Mansûr. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. ed. Mecdi Baslum. Beyrut: Dâru’l-Kûtûbi’l-İlmiyye, 2005.
Meister, Chad - Stump, James. Christian Thought : A Historical Introduction. New York: Routledge, 2010.
Morevedge, Parviz. “Kalam”. Encyclopedia of İslam and the Muslim World. ed. Richard C. Martin. C. I. USA: Macmillan Reference, 2004.
Muelhaeusler, Mark. “Christian Polemic and the Formation of Islamic Dogma”. Muslims and Others in Early Islamic Society. ed. Robert Hoyland, 2004.
Muhammed bin İshak Ibni-Nedim. Kitab el-Fihrist. Kahire: Müessesetu’l-Furkan, 2009. Mukaffa’, Abdullah b. Kelile ve Dimne. Kahire: Mektebetu’l-Emiriyye, 1937.
Peters, F. E. Aristoteles Arabus: The Oriental Translations and Commentaries of the Aristotelian Corpus. New York: Brill, 1968.
Platon. Complete Works. ed. John M. Cooper. Indianapolis: Phackett Publishing Company, Dijital Ed., 1997.
Rabih, İbni Abdi. İkdu’l-Ferid. çev. Ahmed Amin. Kahire, ts.
Râgıb Isfahânî. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. çev. Abdulbaki Güneş - Mehmet Yolcu. İstanbul: Çıra Yayınları, 2010.
Râzî, Fahreddîn. Mefâtihu’l-gayb. Beyrut: Dâru’l-İhyâi’t-Tûrâs, 3. Basım, 1420.
Râzî, Fahreddîn bin Ömer bin Hüseyin. El-Muhassal fil Efkaril Mutakaddimin ve’l-Mutaahhirin. ed. Taha Abdurrauf. Beyrut: Daru’Kitabi’l-Arabi, 1404.
Râzî, Fahreddîn bin Ömer bin Hüseyin. Mealim fi Usulu’d-Din. Beyrut: Daru’l-Fikr, 1. Basım, 1992.
Şehristani, Ebu’l-Feth Abdulkerim Muhammed - (h.548). Nihayetu’l-İkdam fi İlmi’l-Kelam. Bağdad: Mektebetu’L-Mesna, 1973.
Taberi, Muhammed bin Cerir. Câmiu’l-beyân fi te’vîli’l-Kur’ân. ed. Ahmed Muhammed Şakir. Beyrut: Müessesetü’r-Rîsâle, 1420.
Tritton, A. S. “Foreign Influences on Muslim Theology”. Bulletin of the School of Oriental and African Studies 10/04 (24 Şubat 1942), 837. https://doi.org/10.1017/S0041977X00090066
Walbrıdge, John. “The Islamic Art of Asking Questions: ’Ilm Al-Ikhtilāf and the Institutionalization of Disagreement.” Islamic Studies 41/1 (2002).
Watt, William Montgomery. İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara, 1986.
Watt, William Montgomery. Islamic Creeds: A Selection. Edinburg: Edinburgh University Press, 1994.
Wolfson, Harry Austryn. Repercussions of the Kalam in Jewish Philosophy. Cambridge: Harvard University Press, 1979.
Wolfson, Henry Austryn. The Philosophy of Kalam. London: Harward University Press, 1976.
Zemâhşerî, Mahmud bin Ahmed. Keşşâf an hakâikî’l-gavâmidi’t-tenzîl. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 3. Basım, 1407.