Hümeyra SEVGÜLÜ HACİİBRAHİMOĞLU, Abdullah DEMİR

Mâtürîdî Âlimi Ebû İshâk es-Saffâr’ın Esmâ-i Hüsnâya Dayanan Kelâm Anlayışı

Esmâ-i hüsnâ, Kur’ân’da dört âyette ve Ebû Hüreyre’den (öl. 57/678) rivayet edilen bir hadisin farklı iki versi-yonunda yer alan Allah’ın güzel/en güzel isimleri anlamında bir ifadedir. Esmâ-i hüsnânın hangi isimler olduğu, bu isimlerin anlamları ve bu isimlerle dua etme gibi konuları içeren kitaplar, erken dönemlerden itibaren İslâm âlimleri tarafından kaleme alınmıştır. Lugat ve nahiv âlimi Ebû İshak ez-Zeccâc’ın (öl. 311/923) Tefsîru esmâ’illâhi’l-hüsnâ adlı eseri, bu konuya tahsis edilmiş bilinen ilk çalışmadır. Eş‘âri kelâmcısı Abdülkāhir el-Bağdâdî’nin (öl. 429/1037-38) el-Esmâʾ ve’ṣ-ṣıfât adlı eseri de aynı konuya dairdir. Bu çalışma-da, Mâtürîdî âlimi Ebû İshâk es-Saffâr’ın (öl. 534/1139) esmâ-i hüsna yorumu çerçevesinde kelâm anlayışı ele alınmıştır. Onun Telḫîṣü’l-edille li-ḳavâʿidi’t-tevḥîd adlı kelâm eserinin yaklaşık üçte birlik bir kısmını esmâ-i hüsnâ yorumu oluşturmaktadır. Bu bölüm incelendiğinde Saffâr’ın ulûhiyet konusunu 177 esmâ-i hüsnâyı esas alarak izah etmeye çalıştığı görülmektedir. Saffâr, alfabetik bir sıra içerisinde ele aldığı ilâhî isimleri öncelikle lugavî (semantik) yönden açıklamaktadır. Sonrasında ise incelediği ilahî ismi, bir kelâm konusu ile bağlantı kurarak kelâmî perspektifle izah etmektedir. Onun eseri incelendiğinde hilâfet konusu hariç diğer kelâm bahislerini, esmâ-i hüsna ile bağlantılı kurarak ele aldığı anlaşılmaktadır. Saffâr öncesi Hanefî-Mâtürîdî kelâm literatürü içinde esmâ-i hüsnânın bu kadar kapsamlı ele alındığı başka bir eserin bilinmeme-si, bizi bu konu özelinde araştırma yapmaya yöneltmiştir. Bu makalede onun esmâ-i hüsnâ temelli kelâm anlayışı tanıtılmaya ve değerlendirilmeye çalışılacaktır. Böylece esmâ-i hüsnâ literatürü çerçevesinde onun eserinin özgünlüğü de ele alınmış olacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Kelâm, Mâtürîdilik, Ebû İshâk es-Saffâr, Telḫîṣü’l-edille, Esmâ-i hüsnâ, Allah'ın Güzel İsimleri

Māturīdite Scholar Abū Isḥāq al-Ṣaffār’s Understanding of Kalām Based on al-asmāʾ al-ḥusnā

‘al-Asmāʾ al-Ḥusnā’ is an expression in the sense of ‘the beautiful or most beautiful names of Allah’ in that appears in four verses of the Qurʾān (al-Aʿrāf 7/180; al-Isrāʾ 17/110; Ṭāha 20/8; and al-Ḥashr 59/ 24) and two versions of a tradition (ḥadīth) narrated by the Abū Hurayra (d. 57/678). The books, which include al-asmāʾ al-ḥusnā’, the meanings of these names and praying with these names, have been written by Muslim scholars from an early period. The book of Tafsīr al-asmāʾ al-ḥusnā, written by Arabic language scholar Abū Isḥāq al-Zajjāj (d. 311/923), is the first known work devoted to this subject. The book of al-Asmāʾ wa-l-ṣifāt, writ-ten by Ashʿarī theologian ʿAbd al-Qāhir al-Baghdādī (d. 429/1037-38) is also on this subject. In this study, Māturīdī scholar Abū Ishāk al-Saffār’s (d. 534/1139) understanding of Kalām based on his al-asmāʾ al-ḥusnā interpretation was discussed. Approximately one-third of his theology book called Talkhīṣ al-adilla li-qawāʿid al-tawḥīd constitutes his al-asmāʾ al-ḥusnā. When this section is examined, it can be seen that al-Saffār’s is trying to explain the issue of divinity based on 177 al-Asmāʾ al-Ḥusnā. al-Saffār’s first explains the divine names in alphabetical order, primarily in terms of semantic. Afterward, he explains the divine name he studied, theologically, by linking to a subject of theology. When his book Talkhīṣ al-adilla is analyzed, it can be seen that he deals with all other theology issues in connection with the subject of al-asmāʾ al-ḥusnā, except for caliphate. The fact that another book in which al-asmāʾ al-ḥusnā was handled in such detail in the Hanafī-Māturīdī theological literature was not known before al-Saffār, led us to do research on this subject. In this article, it will be tried to introduce and evaluate his understanding of theology based on his al-asmāʾ al-ḥusnā interpretation. Thus, the originality of his book will be handled within the framework of the literature of al-asmāʾ al-ḥusnā.

Keywords:

Kalām, Māturīdiyya, Abū Isḥāq al-Ṣaffār, Talkhīṣ al-adilla, al-Asmāʾ al-Ḥusnā’, Beautiful Names of God,

PDF

___

Abdülbâkî, Muhammed Fuâd. el-Mu’cemü’l-müfehres li-elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerîm. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1467.
Aruçi, Muhammed. Abdülkāhir el-Bağdâdî ve el-Esmâ ve’s-Sıfât Adlı Eseri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1994.
Aruçi, Muhammed. “el-Esmâ ve’s-sıfât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/420-421. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
Beyhakī, Ahmed b. Hüseyn. el-Esmâ ve’s-Sıfât. thk. Abdullah b. Muhammed Hâşidî. 2 Cilt. Cidde: el-Mektebetü’s-Sevâdî, 1413.
Brodersen, Angelika. “Das Kapitel über die‘schönen Namen Gottes’ im Talhîs al-adilla li qawaid at-tawhîd des Abu Ishaq as-Saffâr al-Buharî (gest 534/1139)”. Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft 164/2 (2014), 375-406.
Buhârî, Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. 8 Cilt. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 2. Basım, 1422.
Çelebi, İlyas. “İsim-Müsemmâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/548-551. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
Çelebi, İlyas. “Sıfat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/100-106. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
Demir, Abdullah. Ebû İshak Zâhid es-Saffâr’ın Kelâm Yöntemi. Ankara: İSAM Yayınları, 2018.
Fahreddîn er-Râzî. et-Tefsîrü’l-Kebîr: Mefâtîḥu’l-ġayb. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türasi’l-Arabi, 1420.
Gazzâlî, Ebû Hâmid. el-Maḳṣadü’l-esnâ fî şerḥi esmâʾi’llâhi’l-ḥüsnâ. nşr. Abdülvehhâb el-Câbî. Kıbrıs: el-Caffân ve’l-Câbî, 1987.
Güngör, Mevlüt. “Cessâs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/427-428. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
Halîmî, Ebû Abdullah. el-Minhâc fî şuʿabi’l-îmân. nşr. Hilmî M. Fûde. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikir, 1399.
Işık, Mustafa. “İbn Huzeyme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/79-81. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
İbn Mâce. Sünenu İbn Mâce. thk. Hafız Ebû Tâhir Zübeyir Ali Za’i. Riyad: Dâru’s-Selâm, 2009.
İbn Manzûr. Lisânü’l-ʿArab. nşr. Abdullah Ali el-Kebîr. 15 Cilt. Kahire: Dâru’l-Maârif, ts.
Kādî Abdülcebbâr. Şerḥu’l-Uṣûli’l-ḫamse. çev. İlyas Çelebi. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013.
Karacabey, Salih. “Hattâbî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/489-491. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
Karaman, Hayreddin vd. Kur’ân-ı Kerîm Açıklamalı Meâli. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2013.
Kasar, Veysel. “Halimi’nin Kitâbu’l-Minhâc’ı ve Kelâm Açısından Değeri”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/15 (Haziran 2006), 125-145.
Koçar, Musa. İmam Mâtüridi’de Esmâ-i hüsnâ. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1992.
Koloğlu, Orhan Şener. Cübbâîler’in Kelâm Sistemi. Ankara: İSAM Yayınları, 2017.
Koloğlu, Orhan Şener. “Esmâ-i Hüsnâ’da Tevkîfilik - Kıyâsîlik Problemi: Fahreddîn er-Râzî Örneği”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/2 (Haziran 2004).
Koloğlu, Orhan Şener. “Mutezile Kelâmında Yeniden Yaratma (İ‘âde)”. Usul İslam Araştırmaları 9/9 (Haziran 2008), 7-40, 231-251.
Kuşeyrî, Abdülkerîm. et-Taḥbîr fi’t-teẕkîr. nşr. İbrâhim Besyûnî. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l Arabî, 1968.
Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Kitâbü’t-Tevhîd. nşr. Bekir Topaloğlu - Muhammed Aruçi. Ankara: İSAM Yayınları, 2017. Basım, ts.
Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. thk. Ahmet Vanlıoğlu vd. 18 Cilt. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2005.
Müslim b. Haccâc. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türasi’l-Arabi, 1956.
Nesefî, Ebü’l-Muîn. Baḥrü’l-kelâm. nşr. Veliyyüddin Muhammed Sâlih el-Ferfûr. Dımaşk: Mektebetü’l-Ferfûr, 1421.
Nesefî, Ebü’l-Muîn. Tebṣıratü’l-edille fî Usûli’d-dîn. thk. Hüseyin Atay - Şaban Ali Düzgün. 2 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 1993.
Sâbûnî, Nûreddin. el-Bidâye fī usûli’d-dîn: Mâtürîdiyye Akaidi. çev. Bekir Topaloğlu. İstanbul: İFAV Yayınları, 15. Basım, 2015.
Sadıker, Ömer. Ebû Şekûr es-Sâlimî’nin Kelam Anlayışı. Adana: Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
Saffâr, Ebû İshâk. Telḫîṣü’l-edille li-ḳavâʿidi’t-tevḥîd. thk. Angelika Brodersen. 2 Cilt. Beyrut: Ma‘hedü’l-Almânî li’l-ebhâsi’ş-şarkiyye, 2011.
Sâlimî, Ebû Şekûr. Temhîd fî beyâni’t-tevḥîd. thk. Ömür Türkmen. Ankara: İSAM Yayınları, 2017.
Şahin, Hüseyin. Esmâ-i Hüsnâ ve Eserleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1989.
Şeybânî, İsmâil b. İbrâhim. Şerhu’l ʿAḳīdetü’ṭ-Ṭaḥâviyye. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l İlmiyye, 2018.
Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed. el-Câmiʿu’l-kebîr. thk. Beşşar İvâd Ma’rûf. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmiyye, 1998.
Topaloğlu, Bekir. “Esmâ-i Hüsnâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/404-418. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
Türcan, Galip. “Kelamın Dil Üzerine Kurduğu İstidlal Şekli -Bâkıllânî’nin Yaklaşımı Bağlamında Bir Değerlendirme”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 27 (Aralık 2011), 127-138.
Uludağ, Süleyman. “Kuşeyrî, Abdülkerîm b. Hevâzin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/473-475. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
Yıldız, İbrahim. “Ebû İshâk ez-Zeccâc’ın Esmâ-i Hüsnâ ve Besmele Hakkında İki Eseri”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 24/1 (Ekim 2015), 33-64.
Yurdagür, Metin. Âyet ve Hadislerde Esmâ-i Hüsnâ Allah’ın İsimleri: Literatür ve Şerh. İstanbul: Marifet Yayınları, 2006.
Yurdagür, Metin. “el-Minhâc fî şuʿabi’l-îmân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/106-107. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
Zeccâc, Ebî İshâk. Tefsîru esmâʾillâhi’l-ḥüsnâ. nşr. Ahmed Yûsuf ed-Dekkâk. Dımaşk: Dâru’l-Me’mun li’t-Turâs, 1399.
Zeccâcî, Ebü’l-Kāsım. İştiḳāḳu esmâʾillâh. nşr. Abdülhüseyin el-Mübârek. Beyrut: Müessesetü’r Risâle, 1406.