Bursa İpek Sektörünün XIX. Yüzyılda Yapısal Dönüşümü1

Genel olarak Osmanlı ekonomisinin XIX. yüzyılda gerilediği kabul edilse de aksi görüşler de ileri sürülmektedir. Bu çalışmada XIX. yüzyıl Bursa ipek sektörünün yapısal durumu iktisadi zihniyet ilkeleri çerçevesinden incelenmiştir. Sektöre ilişkin ikincil kaynaklardan derlenen bilgilerin sektörde ortaya çıkan yapısal değişmeler dikkate alınarak karşılaştırılması şeklinde bir yöntem izlenmiştir. Elde edilen temel sonuç, XIX. yüzyılda Avrupa ürünlerinin Osmanlı pazarına girmesine bağlı olarak Bursa ipek sektörünün yapısal bir dönüşüm geçirdiğidir. Başka bir deyişle sektör, ham madde üretiminde uzmanlaşma şeklinde yapısal bir dönüşüm geçirmiştir. Bu süreçte manüfaktürler devreye alınmış ve kapitalist üretim aşamasına geçilmiştir. Öte yandan, mutlak bir geçerliliği olmamakla birlikte, sektörde ham madde üretiminde uzmanlaşma biçimindeki yapısal dönüşüm, uluslararası iş bölümüne dâhil olmanın bir sonucu olarak “sanayisizleşme” örneği olarak değerlendirilebilir. Nitekim yerel zevklere uygun geleneksel yöntemlerle (el tezgâhları) üretimin devam etmesi, sanayisizleşme çıkarımımızın mutlak olmadığını göstermektedir: XX. yüzyıla kadar el tezgâhlarında poşu, keyfiye, eşarp, krep, kutnu, abani ve eski kadifeler dokunmaya devam etmiştir. Yukarıda belirtilen sonuçlar zihniyet ilkeleri çerçevesinde değerlendirildiğinde; her şeyden önce ülke genelinde loncaların kaldırması, hem iaşenin hem de gelenekçiliğin terk edilmesi demektir. İkinci olarak, çalışmanın sınırını aşmamak adına incelenmemiş olsa da sektörün vergilendirilmesine devam edilmesi fiskalizm ilkesinin bir uygulaması olarak kabul edilebilir. Aslında, fiskalizm dışındaki zihniyet ilkelerinin ortadan kalkması, kapitalist yönde bir gelişmenin ifadesi olarak değerlendirilebilir.

Structural Transformation of Bursa Silk Sector in the XIXth Century

Although it is generally accepted that the Ottoman economy declined in the XIXth century, contrary views are also put forward. In this study, the structural situation of the XIXth century Bursa silk sector is examined within the framework of economic mindset principles. A method is followed by comparing the information gathered from secondary sources regarding the sector, taking into account the structural changes. The main result obtained is that the Bursa silk sector underwent a structural transformation in the XIXth century, depending on the entry of European products into the Ottoman market. That is to say, the sector had undergone a structural transformation in the form of specialization in raw material production. In this process, the manufactures were put into operation and it had been passed to the stage of capitalist production. On the other hand, although it does not have an absolute validity, the structural transformation in the form of specialization in raw material production in the sector can be considered as an example of "deindustrialization" as a result of being included in the international division of labor. As a matter of fact, the continuation of the production with traditional methods (hand looms) in accordance with local tastes shows that our deduction of deindustrialization is not absolute: Until the XXth century, poşu, keyfiye, scarves, krep, kutnu, abani and old velvets continued to be woven on hand looms. When the above mentioned results are evaluated within the framework of mindset principles; first of all, the abolition of guilds throughout the country means the abandonment of both iaşe and traditionalism. Secondly, the continuation of the taxation of the sector, although it has not been examined in order not to exceed the limitation of the study, can be accepted as an application of the principle of fiscalism. In fact, the disappearance of mindset principles, except for fiscalism, can be considered as an expression of a development in the direction of capitalism.

PDF

___

Aktar, A. (1990). Kapitalizm, az gelişmişlik ve Türkiye’de küçük sanayi. İstanbul: Afa.
Alkan, N. (2005). Bursa’da ipek üretim ve ticaretinin doğu ülkeleriyle olan ilişkisi: 15-16.yy.lar (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa.
Altun, D. (2013). XIX. Yüzyılda Bursa’da ipek böcekçiliği (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
Aras, O. (2021). 19. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda ipekçilik: İmalat, ticaret ve vergilendirme (Yayımlanmamış doktora tezi). Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sivas.
Baskıcı, M. M. (2005). 1800-1914 yıllarında Anadolu’da iktisadi değişim. Ankara: Turhan Kitabevi Yayınları.
Bozpinar, C. (2018). Osmanlı Devleti’nde iktisadi zihniyet ve sanayileşme sorunsalı: Bursa ipek sektörü örneği (Yayımlanmamış doktora tezi). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
Bozpinar, C. (2020). Weberyan subjektif rasyonalite: Osmanlı iktisadi zihniyeti. Efil Journal, 3 (9), 126- 145.
Bozpinar, C. (2021). Osmanlı kapitalist üretimi örneği: XIX. yüzyıl Bursa ipek manüfaktürleri. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 10 (1), 325-44.
Çakıcı, M. (2010). Osmanlı sanayileşme çabalarında Bursa İpek Fabrikası örneği: 1851-1873 (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
Çiftçi, C. (2017). Bursa’da ipekçilik: 1837-1990. Bursa: Bursa Kültür A.Ş.
Çizakça, M. (1980). A short history of the Bursa silk industry: 1500-1900. Journal of the Economic and Social History of the Orient, 23(1/2), 142-52, https://www.jstor.org/stable/3632237
Dalsar, F. (1960). Türk sanayi ve ticaret tarihinde Bursa’da ipekçilik. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
Erder, L. T. (1976). The making of industrial Bursa: Economic activity and population in a Turkish city: 1835-1975 (Yayımlanmamış doktora tezi). Princeton University, Princeton.
Erder, L. (1978). Bursa ipek sanayiinde teknolojik gelişmeler: 1835-1865. ODTÜ Gelişme Dergisi: 1978 Özel Sayısı, 111-22.
Ergenç, Ö. (2014). XVI. yüzyılın sonlarında Bursa (2. baskı). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Faroqhi, S. (2002). İktisat tarihi (1500-1600). S. Akşin (Ed.), Türkiye tarihi 2: Osmanlı Devleti (1300- 1600) (7. baskı) içinde (s.145-205). İstanbul: Cem Yayınevi.
Issawi, C. (1980). The Economic history of Turkey: 1800-1914. Chicago: The University of Chicago.
İnalcık, H. (1960). Bursa I-XV. asır sanayi ve ticaret tarihine dair vesikalar. Belleten, 24 (93), 45-102.
İnalcık, H. (1969). Capital formation in the Ottoman Empire. Journal of Economic History, 1 (29), 97- 140.
İnalcık, H. (2009). Bursa ipek ticareti-1550’ye kadar. H. İnalcık ve D. Quataert (Ed.), Osmanlı İmparatorluğu’nun ekonomik ve sosyal tarihi (cilt 1, 3. baskı), (Çev.) H. Berktay. İstanbul: Eren Yayıncılık.
İnalcık, H. (2020). İpek. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı islam ansiklopedisi (cilt 22, s.362-365). https://islamansiklopedisi.org.tr/ipek#2-osmanli-devleti.
Kaplanoğlu, R. (2006). Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Bursa: 1876-1926. İstanbul: Avrasya Etnografya Vakfı.
Kaygalak, S. (2008). Kapitalizmin taşrası: 16. Yüzyıldan 19. Yüzyıla Bursa’da toplumsal süreçler ve mekânsal değişim. İstanbul: İletişim.
Kazgan, H. (1985). Düyun-u Umumiye. İçinde Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi (cilt 3, s.691-716). İstanbul: İletişim.
Kurmuş, O. (1982). Emperyalizmin Türkiye’ye girişi (3. baskı). Ankara: Savaş.
Laurent, B. St. (1989). Ottomanization and modernization: The architectural and urban development of Bursa and the genesis of tradition (1839-1914) (Doktora tezi). Harvard University, Cambridge.
Ökçün, A. G. (1997). Osmanlı sanayii 1913, 1915 yılları sanayi istatistiki. Ankara: Devlet İstatistik Enstitüsü.
Önsoy, R. (1999). Mali tutsaklığa giden yol: Osmanlı borçları (1854-1914). Ankara: Turhan Kitabevi.
Öztürk, F. (2017). Tarihte Bursa esnafı: Sermaye, borç ve alacakları açısından (1800-1839). Bursa: Bursa Kültür A.Ş.
Quataert, D. (2006). 19. Yüzyıla genel bakış: Islahatlar devri (1812-1914). H. İnalcık ve D. Quataert (Ed.), Osmanlı İmparatorluğu’nun ekonomik ve sosyal tarihi 2 (2. baskı, A. Berktay, S. Andıç ve S. Alper, Çev.) içinde (s.885-1051). İstanbul: Eren.
Quataert, D. (2008). Anadolu’da Osmanlı reformu ve tarım: 1876-1908. (Çev. N. Ö. Gündoğan ve A. Z. Gündoğan). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür.
Quataert, D. (2011). Sanayi Devrimi çağında Osmanlı imalat sektörü (3. baskı). (Çev. T. Güney). İstanbul: İletişim.
Taşkın, Ü. (2005). Osmanlı Devleti’nde kullanılan ölçü ve tartı birimleri (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ.
Wallerstein, I. (2004). World-systems analysis: An introduction. Durham: Duke University.
Yaşayanlar, İ. (2015). Bir Anadolu şehrinde Frenk kolonizasyonu: Bursa’da Fransız varlığı (1834- 1926). Journal of Turkish Studies, 43, Yusuf Oğuzoğlu Armağanı, 125-156.