TATARCADA Dİ- ‘DEMEK’ FİİLİ İLE KURULAN DELİLE DAYALILIK İŞARETLEYİCİLERİ

Bir yargıda ifade edilen bilginin kaynağı, dillerde çok farklı şekillerde işaretlenebilmektedir. Yapılan çalışmalar sonucunda bilginin kaynağını gösteren yapıların delile dayalılık / kanıtsallık / evidensiyel (evidentiality) kategorisi altında değerlendirildiği görülmektedir. Yirminci yüzyıl başından itibaren kullanılmaya başlanılan, ancak uzun bir süre bilgi kipliği; bilgi kipliğinden bağımsız ayrı bir kiplik; son zamanlarda ise çoğu araştırmacının üzerinde uzlaşmaya vardığı şekliyle zaman ve görünüş gibi bağımsız bir dil bilgisel kategori olarak değerlendirilen delile dayalılık kategorisinin işlevi, anlatılan bir olayın anlatıcı tarafından görülüp görülmediğini, duyulup duyulmadığını tespit etmek; ifade edilen bilgiye hangi yolla ulaşıldığını işaretlemektir. Bu işaretlemeler, diğer dillerde olduğu gibi Türkçenin tarihî ve çağdaş değişkelerinde de morfolojik, leksik veya semantik birimlerle gösterilir. Bu yazıda ölçünlü Tatarcadaki delile dayalılık işaretleyicileri olan imĕş, iken hakkında bilgi verilecek ve özellikle de di- fiili ile oluşturulan işaretleyiciler üzerinde durulacaktır. Tatarcadaki bu delile dayalılık işaretleyicilerinin örnek cümlelerde üstlendikleri bilgiyi edinme durumları da sınıflandırılacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Türkçe, delile dayalılık, dolaylılık, Tatarca, di- fiili, imĕş, iken, diy.

SIGNIFIERS OF EVIDENTIALITY FORMED WITH THE VERB, DI- “SAY” IN TATAR

The source of information eḫpressed in a judgement can be signified in various ways in languages. It is observed that the result of the studies demonstrates that the structures indicating the source of information is evaluated within the category of evidentiality. The function of the category of evidentiality that has been used starting from the beginning of the 20th century has been considered as the modality of information, or a distinct modality free from information modality for a long time. However, recently as it is treated as an independent grammatical category, as many researchers have reconciled, its function is to determine whether a narrated incident is witnessed / heard by the narrator and signify how the stated information is accessed. Similar to other languages, in the historic and contemporary variances of Turkic, these significations are displayed through morphological, lexical and semantic units. This article will scrutinize the signifiers of evidentiality in standard Tatar language, imĕş, iken with a special focus on the signifiers formed with the verb, di-. Furthermore, these signifiers of evidentiality will be categorised in sample sentences in terms of how they acquire information.

Keywords:

Turkic, evidentiality, indirectness, Tatar, the verb di-, imĕş, iken, diy,

PDF

___

Aikhenvald, YA. AY. (2003). “Evidentiality in Typological Perspective”. Studies in Evidentiality. Ed. YA. AY. Aikhenvald & R.M.Dixon, Amsterdam & Philadelphia: John Benjamins: 1-33.
Aksu-Koç, A. (2000). “Some Aspect of the Acqusation Evidentials in Turkish”. Evidentials:Turkic, Iranian and Neighbouring Languages. Ed. Lars Johanson & Bo Utas. Berlin & New York: Mouton de Gruyter.
Aslan Demir, S. (2022). “Yunus Emre’nin Şiirlerinde Dilbilimsel Bir Kategori Olarak Kanıtsallık”. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 22 (Özel Sayı): 223-234.
Bacanlı, E. (2006). “Türkçede Dolaylılık İşaretleyicilerinin Pragmatik Anlamları”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi. Cilt 3. Sayı 1: 35-47.
Biray, N. (2014): “Kazak Türkçesinde –mIs”. Dil Araştırmaları, Bahar 2014/14: 35-54.
Bybee, J. (1985). Morphology: A Study of the Relation Between Meaning and Form. Amsterdam & Philadelphia: John Benjamins Publishing.
Demir, N. (2002). “Kıbrıs Ağızlarında imiş Hakkında”. Bilig, 23: 129-139.
Demir, N. (2007). “Anadolu Ağızlarında Kullanılan Geçmiş Zaman Eki -(y)XK”. Dil ve Edebiyat Yazıları. Mustafa İsen’e Armağan. Haz. Ayşenur İslam Külahlıoğlu ve Süer Eker. Ankara: Grafiker: 133-148.
Demir, N. (2012). “Türkçede Evidensiyel”. Bilig, 62: 97-118.
Demirci, K., Muhlbauer, J., Cook, C. (2010): “Delile Dayalılık Bakımından Türkiye Türkçesi İle Bazı Kızılderili Dillerinde Basit Çekimli Geçmiş Zamanlar”. Turkish Studies. Vol: 5/1 Winter: 281-293.
Gül, D. (2009). “Semantics of Turkish Evidental -(I)mIş.”. Essays on Turkish Linguistics. Ed. S. Ay, vd. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
Güzel, S. (2022). “Çuvaşçada Yapmacıklık/Sahtelik Bildiren Yapıların Kiplik Analizi”. Tarihî Ve Çağdaş Türk Lehçeleri Araştırmaları: Fiil Kategorisi [Ed. Dr. Esra Gül Keskin, Dr. Nergis Biray]. Ankara: Bengü.
Güzel, S. (2023). “Çuvaşçada Delile Dayalılık İşaretleyicisi Olarak ikken”. Türk Dillerinde Kanıtsallık [Ed. Nurettin Demir, Julian Rentzsch, Melike Üzüm] Baskıda.
Johanson, L. (2000). “Turkic indirectives”. Evidentials. Turkic, Iranian and neighbouring languages. Ed. Lars Johanson & Bo Utas. Berlin &New York: Mouton de Gruyter: 61-87.
Johanson, L. (2003). “Evidentiality in Turkic”. Studies in evidentiality. Ed. Alexandra Aikhenvald. Amsterdam & Philadelphia: John Benjamins: 273-290.
Johanson, L. (2016): Türkçede Görünüş, çev. Nurettin Demir, Grafiker Yayınları. Ankara.
Johanson, L. (2018). “Turkic Indirectivity”. The Oxford Handbook of Evidentiality. Ed. Alexandra Y. Aikhenvald. Oxford: Oxford University Press: 511-525.
Karabeyoğlu, A. R. (2012): “(Kazan) Tatar Türkçesinde İméş”. Turkish Studies. Vol: 7/1 Winter: 1353-1373.
Kılıç, F. (2005). “Kırgız Türkçesinde Algısal Delile Dayalılık”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, C. 2, S 1: 68-113.
Palmer, F. R. (2001). Mood and Modality (Second Edition). Cambridge: Cambridge University Press.
Üzüm, M. (2020). “Türkçede Kanıtsallık ve Bilgi Kipliği Ayrımı” Dil Araştırmaları, Bahar 2020/26: 83-102.
Üzüm, M. (2023). “Dilbilgisel Kanıtsallık İşaretleyicilerinin Sözlükselleşmesi: Özbek Türkçesinde mish-mish(lar)”. Selçuk Türkiyat. Nisan (57): 315-334.
Yazıcı Ersoy, H. (2014) Başkurt Türkçesinde Kip. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Genel Ağ Kaynakları (Taranan Örnekler)
https://www.baskala.com/ru/books/s-rl-r-3-tomda-1-tom (Erişim: 20.7.2023)
https://www.baskala.com/ru/books/s-rl-r-3-tomda-2-tom (Erişim 20.7.2023)
https://www.baskala.com/ru/books/s-rl-r-3-tomda-3-tom (Erişim: 20.7. 2023)
https://vk.com/wall-199548812_447 (22. 7. 2023)
https://www.baskala.com/ru/books/g-lch-ch-k (22.7.2023)
https://www.baskala.com/ru/books/ike-i-z-eldan-so-inkyiraz (18.7.2023)
https://vk.com/wall-199548812_444 (18.7.2023)