ESKİ KIPÇAKLARIN VE ÜYSİNLERİN GİZLİ SÖZLEŞMESİ

M.S. V. yüzyıldan itibaren, Jujan Hanlığı'nın hakimiyeti altındaki Dinlinler (tele) ve Gaoçe (Kıpçak) Konfederasyonları Bumin Kağan liderliğinde 538-540 yıllarında bir birlik oluşturmuşlardır. Bumin Kağan, kurduğu bu birliğin Jujan Hanlığı'nı yıkamayacağını ve bu bakımdan başka bir Türk gücüne ihtiyaç olduğunu farketti. Böyle bir müttefik, Tien Shan Dağları'nın kuzey komşusu olan Üysin Hanlığı idi. Üysin Hanlığı ile ittifakın sonucu olarak, 200 yıllık Jujan Hanlığı’nın iktidarı devrildi. Bu makalede, eski Türk ve Çin, Bizans ve Fars kaynaklarındaki tarihsel veriler analiz edilmiş ve Bumin Kağan ile Üysin Hanı İstemi arasında gizli bir anlaşma olduğu ortaya çıkarılmıştır. Çalışmada, söz konusu üç hanlığı birleştiren Göktürkler’in dünya tarihinde ortaya çıkması da ele alınmaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Dinlin (tele), Gaoçe (Kıpçak), Bumin Kağan, Jujan Hanlığı, Üysin Hanlığı, Göktürkler

THE SECRET AGREEMENT OF THE ANCIENT KIPCHAKS AND UYSUNS (Problematic article)

In 538-540 years AD Bumin Kagan started to integrate Gaoche (Kipchaks), Dinlins (tele) that were under control of Zhuzhan khanate into Alliance. Bumin Kagan fully assumed the power of Zhuzhan Khanate and inability to overcome it. It was necessary to find another Turkic force. Ujsin Khanate that located on the north part of Tian Shan mountains was that ally. As a result of alliance the power of Zhuzhan Khanate was destroyed, that ruled about 200 years. Due to analyse of historical datas of ancient Turkic ethnics, Chinese documents, Byzantine and Persian resources of that time, author has discovered that Bumin kagan and Ujsin Khan Ustemu have concluded a secret agreement. The article is concerned with historical fight of three minor confederations, that integrated into Alliance and it allowed Turkic empire to make a mark on the global stage.

Keywords:

Dinlin (tele), Gaoche (Kipchak), Bumin kagan, Zhuzhan Khanate, Uysyn Khanate, Blue Turk Empire,

PDF

___

1. Еженхан Б. Түркі тарихына қатысты қытай деректері. Астана. 2006.
2. Boodberg P.A. Selected Works Berkeley; Los Angeles. 1979.
3. Кляшторный С.Г. Древнетюркские рунические помятник как источник по истории Средней Азии. М. 1964.
4. Haussig H.W. Byzantinische Quellen uber Mittelasien in ihrer historіschen Aussag.// Prolegomena to the sourses on the history of pre-islamic Central Asia. Budapest, 1979.
5. Beskwith Ch.J. The Tibetian empirein Central Asia. Budapest, 1979.
6. Абдрахманов Ә. Қазақстан этнотопонимикасы. Алматы. 1978.
7. Кляшторный С.Г. История Центральной Азии и памятники рунические письма. СПб., 2003
8. Сартқожа Қ. Байырғы түрік жазуының генезисі. Алматы. 2003.
9. Таскин В.С. Материалы по истории Сюнну. М.,1988.
10. Бичурин И.Я. Собрание сведении обитьвших в Средней Азиив древние времена. T .I-III. М-Л, 1950.
11. Ahmet Taşağıl. Çin kaynaklarına göre eski Türk boyları . Ankara 2004.
12. Бернштам А.Н. Социально-экономический строй Орхоно-Енисейских тюрк. V-VIII вв. М-Л., 1946.
13. Го Ши Лян. Ежелгі қытай иероглифтерінің дыбысталуы. Бейжің. 1986.
14. Морохоси Т. 中日字典 Қытай-жапон толық (үлкен) сөздігі. Бейжің. 1966-1968.
15. Малявкин А.Г. Историческая география Центральной Азии. Новосибирск. 1981.
16. Сартқожаұлы Қ. Орхон мұралары. II. Алматы. 2013.
17. Сүхбаатар Г. Монгол Нирун улс. УБ., 1992.
18. Хандсүрэн Ц. Жужаны түүхийн зарим асудал//Эрдем шинжилгээнии өгүүллүүд. УБ., 1968. -173-197 тал.
19. Байқошқарұлы Б. Сартқожаұлы Қ. Үйсін хандығы. Алматы. 2016.
20. Ежелгі Үйсін елі (Қытай деректері мен зерттеулері). Үрімжі. 2005.
21. Еженхан Б., Ошан Ж. Қазақстан тарихы туралы қытай деректемелері. I-IV . Алматы. 2006.
22. Мырзахан Ж., Ақыштайұлы Ә., Қайыржанұлы К., Мұханұлы Қ., Әбілғазыұлы С. Қытай жылнамаларындағы қазақ тарихының деректері. Алматы. 2006.
23. Pullyblank Эd. B. Lexicon of Recons-tructed Pronunciation in Early Middlle Chinese, Late Midlle Chinеse, and Early Mandarin. Vancouver. 1991.