DİVÂN-I HİKMET’TE KULLANILAN ORGAN ADLARININ TÜRK LEHÇELERİNDEKİ KULLANILIŞLARI

Makalede, sufi şair Hoca Ahmed Yesevî’nin meşhur eseri Divân-ı Hikmet’in Kökşetav nüshasındaki söz varlığında sayı bakımından önemli bir yer tutan organ adları, dilbilgisi açısından incelenmiş ve değerlendirilmiştir. Divân-ı Hikmet’te tespit edilen aġız “ağız”, arḳa “sırt”, ayaḳ “ayak”, baġır “karaciğer”, baş, bel, boyun, iç, egin “omuz”, elig ~ el, ḳol, kög(ü)s “göğüs”, köz “göz”, ḳulaḳ, öpke “akciğer”, saç, saḳal, süngek “kemik”, tıl “dil”, uça “omuz, sırt”, yürek, yüz gibi yirmiyi aşkın organ adı ayrı ayrı başlıklar altında ele alınarak bu adların tarihî metinlerdeki ve çağdaş Türk lehçeleri ile ağızlarındaki kullanılışlarıyla ilgili bilgi verilmiştir. Türk lehçelerindeki kullanılışları izah edilirken, her organ adı hem sözlüksel hem de yapısal özellikleri bakımından karşılaştırılıp bazı kelimelerde meydana gelen ses olaylarından bahsedilmiştir. Bazı organ adlarının kökeni ve oluşumuyla ilgili dilciler tarafından ortaya atılan görüşler dile getirilmiş ve bu görüşler bilimsel açıdan incelenmiştir. Her adın gerçek ve mecazi anlamları ile bazı adların çok anlamlılığı üzerinde durulmuştur. Bununla birlikte, eserin dilinde karşılaşılan somatizmlerin (içinde organ adları bulunan deyimler) Türk lehçelerindeki kullanılışları ve çeşitli anlamları hakkında malumat sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler:

Divân-ı Hikmet, Kökşetav Nüshası, Anatomi Terimleri, Organ Adları, Somatizmler.

Comparative Analysis of the Use of Anatomical Names Found in Divan-i Hikmet in the Turkic Languages

The article provides a linguistic analysis of anatomical names that occupy an important place in the vocabulary of the Kokshetau version of the famous work of the medieval Sufi poet Khoja Ahmed Yasawi Divan-i Hikmet. The article analyzes more than twenty anatomical names found in Divan-i Hikmet, and also provides information about the use of these names in historical monuments, in the languages and dialects of modern Turkic peoples. The article examines in detail such anatomical names as: aġız «mouth», arḳa «back», ayaḳ ~ ayaġ «foot», baġır «liver», baş «head», bel «waist», boyun «neck», iç «belly», egin «shoulder», elig ~ el «hand», ḳol «hand», kög(ü)s «chest», köz «eye», ḳulaḳ «ear», öpke «lung», saç «hair», saḳal «beard», süngek «bone», tıl «tongue», uça «back, shoulder blade», yürek «heart», yüz «face». The article pays attention to the phonetic phenomena that occur in some names, along with this, when describing the use of each name in the Turkic languages, both semantic and personal aspects are compared. Along with this, a comparative-scientific analysis of the opinions of scientists in connection with the creation and formation of some names was carried out. The author studies the direct and indirect meanings, as well as the polysemantic meaning of some names. In addition, the article describes the meanings and features of the use of somatisms in the Turkic languages that occur in the language of the monument, i.e. phraseological expressions from anatomical names.

Keywords:

Divan-i Hikmet, the Version of Kokshetau, the Anatomical Names, Body parts, Somatisms,

PDF

___

1. Akar А. Düşünen Türkçe. – İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2019. –340 s.
2. Қайдар Ә., Оразов М. Түркітануға кіріспе. – Алматы: Арыс баспасы, 2004. –360 б.
3. Tekin T. Irk Bitig. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2017. –132 s.
4. Caferoğlu A. Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2011. – 320 s.
5. Atalay B. Divanü Lȗgat-it Türk Dizini. C. IV. – Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1986. – 887 s.
6. Mahmud B.A. Nehcü’l-Ferâdis. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2014. –1392 s.
7. Гаркавец А. Кыпчакское письменное наследие. Том III. Кыпчакский словарь. – Алматы: Баур – Касеан, 2010. с. 1802.
8. Toparlı R., Vural H., Karaatlı R. Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007. –337 s.
9. Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков: Общетюркские и межтюркские основы на гласные. АН СССР. Институт языкознания. – Москва: Издательство «Наука», 1974. с. 767.
10. Gülensoy T. Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözlüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007. –1204 s.
11. Taş İ. Kutadgu Bilig’de Söz Yapımı. –Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2015. –281 s.
12. Айдаров Ғ. Орхон-Енисей және көне ұйғыр жазба ескерткіштерінің тілі. – Алматы: Рауан баспасы, 1995. –160 б.
13. Türkçe Sözlük. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2005. –2244 s.
14. Қазақ әдеби тілінің сөздігі, I том. – Алматы: А. Байтұрсынов атындағы тіл білімі институты, 2011. –742 б.
15. Toparlı R. Harezm Türkçesi Grameri. – Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, 1985. –65 s.
16. Hacıeminoğlu N. Harezm Türkçesi ve Grameri. – Ankara: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1997. –194 s.
17. Hacıeminoğlu N. Karahanlı Türkçesi Grameri. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1996. –214 s.
18. Акар A. Түркі тілінің тарихы. – Алматы: Елтаным баспасы, 2017. –232 б.
19. Eren H. Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. – Ankara: Bizim Büro Basım Evi, 1999. –512 s.
20. Түймебаев Ж., Сағидолда Г., Ескеева М. Түркі тілдерінің салыстырмалы-тарихи грамматикасы. – Алматы: Қазығұрт баспасы, 2017. –324 б.
21. Türkmen Diliniň Düşündirişli Sözlügi. Iki tomluk. I tom. – Aşgabat: Ylym, 2015. –542 s.
22. Şirin H. Eski Türk Yazıtlarında Söz Varlığı İncelemesi. – Ankara: Türk Dili Kurumu Yayınları, 2016. –751 s.
23. Tekin T. Orhon Türkçesi Grameri. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2016. –328 s.
24. Aksan D. Türkçenin Söz varlığı. – Ankara: Engin Yayınevi, 2004. –249 s.
25. Eraslan K. Mevlâna Sekkâkî Divanı. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1999. –686 s.
26. Ўзбек тилининг изохли луғати. Ўзбекистон республикасы фанлар академияси Алишер Новоий номидаги тил ва адабиёт институти. – Тошкент: «Ўзбекистон милий энциклопедияси» Давлат илмий нашриёти, 2006–2008. –1502 б.
27. Қазақ әдеби тілінің сөздігі, III том. – Алматы: А. Байтұрсынов атындағы тіл білімі институты, 2011. –742 б.
28. Севортян Э.В. Этимологический словарь тюрских языков. Общетюрские и межтюрские основы на букву «Б». – Москва: Издательство «Наука», 1978. с. 349.
29. Қазақ әдеби тілінің сөздігі. II том. – Алматы: А. Байтұрсынов атындағы тіл білімі институты, 2011. –742 б.
30. Azerbaycan Türkçesinden Türkiye Türkçesi’ne Büyük Sözlük. C. I. – İstanbul: Beşir Yayınevi, 1999. –625 б.
31. Қазақ әдеби тілінің сөздігі. IX том. – Алматы: А. Байтұрсынов атындағы тіл білімі институты, 2011. –742 б.
32. Қазақ әдеби тілінің сөздігі. XVI том. – Алматы: А. Байтұрсынов атындағы тіл білімі институты, 2011. –742 б.
33. Қазақ әдеби тілінің сөздігі. VII том. – Алматы: А. Байтұрсынов атындағы тіл білімі институты, 2011. - 742 б.
34. Бекжан О. Түркі күлбізік жазба ескерткіштері тілінің семиотика-семантикалық негіздері. – Алматы: Қазығұрт баспасы, 2015. –367 б.
35. Древнетюркский словарь (Редакторы В.М. Наделяев, Д.М.Насилов, Э.Р.Тенишев, А.М.Щербак). – Ленинград: Издательство «Наука», Ленинградское отделение, 1969. с. 677.
36. Қазақ әдеби тілінің сөздігі. V том. – Алматы: А. Байтұрсынов атындағы тіл білімі институты, 2011. –751 б.
37. Қазақ әдеби тілінің сөздігі. IX том. – Алматы: А. Байтұрсынов атындағы тіл білімі институты, 2011. –742 б.
38. Севортян Э.В. Этимологический словарь тюрских языков. Общетюрские и межтюрские основы на букву «Қ». – Москва: Издательство «Наука», 2000. – 261 б.
39. Қазақ әдеби тілінің сөздігі. X том. – Алматы: А. Байтұрсынов атындағы тіл білімі институты, 2011. с. 742.
40. Gabain A. von. Eski Türkçenin Grameri. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007. –313 s.
41. Eraslan K. Eski Uygur Türkçesi Grameri. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2012. –664 s.
42. Қазақ әдеби тілінің сөздігі. VIII том. – Алматы: А. Байтұрсынов атындағы тіл білімі институты, 2011. –742 б.
43. Севортян Э.В. Этимологический словарь тюрских языков. Общетюрские и межтюрские основы на буквы «В», «Г» и «Д». – Москва: Издательство «Наука». 1980. с. 395.
44. Қазақ әдеби тілінің сөздігі. XII том. – Алматы: А. Байтұрсынов атындағы тіл білімі институты, 2011. –742 б.
45. Севортян Э.В. Этимологический словарь тюрских языков. Общетюрские и межтюрские основы на букву «Л», «М», «Н», «П», «С». – Москва: Издательство «Восточная литература», 2003. с. 474.
46. Нұрмахамбетов Ә. Бес жүз бес сөз. – Алматы: Рауан, 1994. –304 б.
47. Argunşah M. Çağatay Türkçesi. – İstanbul: Kesit Yayınları, 2013. –381 s.
48. Қазақ әдеби тілінің сөздігі. ХIV том. – Алматы: А. Байтұрсынов атындағы тіл білімі институты, 2011. –798 б.
49. Türkmen Diliniň Düşündirişli Sözlügi. Iki tomluk. II tom. – Aşgabat: Ylym, 2015. –542 s.
50. Қазақ әдеби тілінің сөздігі. VII том. – Алматы: А. Байтұрсынов атындағы тіл білімі институты, 2011. –751 б.
References 1. Akar A. Düşünen Türkçe. – İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2019. –340 s.
2. Qaıdar Á., Orazov M. Túrkіtanýǵa kіrіspe. – Almaty: Arys baspasy, 2004. –360 b.
3. Tekin T. Irk Bitig. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2017. –132 s.
4. Caferoğlu A. Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2011. – 320 s.
5. Atalay B. Divanü Lȗgat-it Türk Dizini. C. IV. – Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1986. – 887 s.
6. Mahmud B.A. Nehcü’l-Ferâdis. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2014. –1392 s.
7. Garkavets A. Kypchakskoe pısmennoe nasledıe. Tom III. Kypchakskıı slovar. – Almaty: Baýr – Kasean, 2010. s. 1802.
8. Toparlı R., Vural H., Karaatlı R. Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007. –337 s.
9. Sevortıan E.V. Etımologıcheskıı slovar tıýrkskıh ıazykov: Obetıýrkskıe ı mejtıýrkskıe osnovy na glasnye. AN SSSR. Instıtýt ıazykoznanııa. – Moskva: Izdatelstvo «Naýka», 1974. s. 767.
10. Gülensoy T. Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözlüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007. –1204 s.
11. Taş İ. Kutadgu Bilig’de Söz Yapımı. –Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2015. –281 s.
12. Aıdarov Ǵ. Orhon-Enıseı jáne kóne uıǵyr jazba eskertkіshterіnіń tіlі. – Almaty: Raýan baspasy, 1995. –160 b.
13. Türkçe Sözlük. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2005. –2244 s.
14. Qazaq ádebı tіlіnіń sózdіgі, I tom. – Almaty: A. Baıtursynov atyndaǵy tіl bіlіmі ınstıtýty, 2011. –742 b.
15. Toparlı R. Harezm Türkçesi Grameri. – Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, 1985. –65 s.
16. Hacıeminoğlu N. Harezm Türkçesi ve Grameri. – Ankara: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1997. –194 s.
17. Hacıeminoğlu N. Karahanlı Türkçesi Grameri. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1996. –214 s.
18. Akar A. Túrkі tіlіnіń tarıhy. – Almaty: Eltanym baspasy, 2017. –232 b.
19. Eren H. Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. – Ankara: Bizim Büro Basım Evi, 1999. –512 s.
20. Túımebaev J., Saǵıdolda G., Eskeeva M. Túrkі tіlderіnіń salystyrmaly-tarıhı grammatıkasy. – Almaty: Qazyǵurt baspasy, 2017. –324 b.
21. Türkmen Diliniň Düşündirişli Sözlügi. Iki tomluk. I tom. – Aşgabat: Ylym, 2015. –542 s.
22. Şirin H. Eski Türk Yazıtlarında Söz Varlığı İncelemesi. – Ankara: Türk Dili Kurumu Yayınları, 2016. –751 s.
23. Tekin T. Orhon Türkçesi Grameri. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2016. –328 s.
24. Aksan D. Türkçenin Söz varlığı. – Ankara: Engin Yayınevi, 2004. –249 s.
25. Eraslan K. Mevlâna Sekkâkî Divanı. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1999. –686 s.
26. Ўzbek tılınıng ızohlı lýǵatı. Ўzbekıston respýblıkasy fanlar akademııası Alısher Novoıı nomıdagı tıl va adabıёt ınstıtýtı. – Toshkent: «Ўzbekıston mılıı entsıklopedııası» Davlat ılmıı nashrıёtı, 2006–2008. –1502 b.
27. Qazaq ádebı tіlіnіń sózdіgі, III tom. – Almaty: A. Baıtursynov atyndaǵy tіl bіlіmі ınstıtýty, 2011. –742 b.
28. Sevortıan E.V. Etımologıcheskıı slovar tıýrskıh ıazykov. Obetıýrskıe ı mejtıýrskıe osnovy na býkvý «B». – Moskva: Izdatelstvo «Naýka», 1978. s. 349.
29. Qazaq ádebı tіlіnіń sózdіgі. II tom. – Almaty: A. Baıtursynov atyndaǵy tіl bіlіmі ınstıtýty, 2011. –742 b.
30. Azerbaycan Türkçesinden Türkiye Türkçesi’ne Büyük Sözlük. C. I. – İstanbul: Beşir Yayınevi, 1999. –625 b.
31. Qazaq ádebı tіlіnіń sózdіgі. IX tom. – Almaty: A. Baıtursynov atyndaǵy tіl bіlіmі ınstıtýty, 2011. –742 b.
32. Qazaq ádebı tіlіnіń sózdіgі. XVI tom. – Almaty: A. Baıtursynov atyndaǵy tіl bіlіmі ınstıtýty, 2011. –742 b.
33. Qazaq ádebı tіlіnіń sózdіgі. VII tom. – Almaty: A. Baıtursynov atyndaǵy tіl bіlіmі ınstıtýty, 2011. - 742 b.
34. Bekjan O. Túrkі kúlbіzіk jazba eskertkіshterі tіlіnіń semıotıka-semantıkalyq negіzderі. – Almaty: Qazyǵurt baspasy, 2015. –367 b.
35. Drevnetıýrkskıı slovar (Redaktory V.M. Nadelıaev, D.M.Nasılov, E.R.Tenıshev, A.M.erbak). – Lenıngrad: Izdatelstvo «Naýka», Lenıngradskoe otdelenıe, 1969. s. 677.
36. Qazaq ádebı tіlіnіń sózdіgі. V tom. – Almaty: A. Baıtursynov atyndaǵy tіl bіlіmі ınstıtýty, 2011. –751 b.
37. Qazaq ádebı tіlіnіń sózdіgі. IX tom. – Almaty: A. Baıtursynov atyndaǵy tіl bіlіmі ınstıtýty, 2011. –742 b.
38. Sevortıan E.V. Etımologıcheskıı slovar tıýrskıh ıazykov. Obetıýrskıe ı mejtıýrskıe osnovy na býkvý «Q». – Moskva: Izdatelstvo «Naýka», 2000. – 261 b.
39. Qazaq ádebı tіlіnіń sózdіgі. X tom. – Almaty: A. Baıtursynov atyndaǵy tіl bіlіmі ınstıtýty, 2011. s. 742.
40. Gabain A. von. Eski Türkçenin Grameri. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007. –313 s.
41. Eraslan K. Eski Uygur Türkçesi Grameri. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2012. –664 s.
42. Qazaq ádebı tіlіnіń sózdіgі. VIII tom. – Almaty: A. Baıtursynov atyndaǵy tіl bіlіmі ınstıtýty, 2011. –742 b.
43. Sevortıan E.V. Etımologıcheskıı slovar tıýrskıh ıazykov. Obetıýrskıe ı mejtıýrskıe osnovy na býkvy «V», «G» ı «D». – Moskva: Izdatelstvo «Naýka». 1980. s. 395.
44. Qazaq ádebı tіlіnіń sózdіgі. XII tom. – Almaty: A. Baıtursynov atyndaǵy tіl bіlіmі ınstıtýty, 2011. –742 b.
45. Sevortıan E.V. Etımologıcheskıı slovar tıýrskıh ıazykov. Obetıýrskıe ı mejtıýrskıe osnovy na býkvý «L», «M», «N», «P», «S». – Moskva: Izdatelstvo «Vostochnaıa lıteratýra», 2003. s. 474.
46. Nurmahambetov Á. Bes júz bes sóz. – Almaty: Raýan, 1994. –304 b.
47. Argunşah M. Çağatay Türkçesi. – İstanbul: Kesit Yayınları, 2013. –381 s.
48. Qazaq ádebı tіlіnіń sózdіgі. HIV tom. – Almaty: A. Baıtursynov atyndaǵy tіl bіlіmі ınstıtýty, 2011. –798 b.
49. Türkmen Diliniň Düşündirişli Sözlügi. Iki tomluk. II tom. – Aşgabat: Ylym, 2015. –542 s.
50. Qazaq ádebı tіlіnіń sózdіgі. VII tom. – Almaty: A. Baıtursynov atyndaǵy tіl bіlіmі ınstıtýty, 2011. –751 b.