XVI. yüzyılda Teke Sancağı’nın yönetimi ve yöneticileri

Klasik Dönemde Osmanlı İmparatorluğu’nda temel yönetim birimi sancaktı. Doğrudan merkezden atanan sancakbeyinin yönetimindeki sancakta örfiye, ilmiye ve kalemiye sınıflarına mensup birtakım asker ve memurlar görev yapmaktaydı. Önceleri belirli bir bölgedeki tımarlı sipahilerin komutanı olarak ortaya çıkan, ancak daha sonra bölgedeki idarî mekanizmanın da başına geçen sancakbeyi padişahın yürütme yetkisini, kazaların yöneticisi olan kadı ise padişahın yargı yetkisini temsil etmekteydi. Sancakbeylerinin yetki ve otoriteleri, bağlı bulundukları beylerbeyileri ve kadılar vasıtasıyla sınırlandırılmıştı. Bu suretle Osmanlılar, taşra yönetiminde kuvvetler ayrımını korumuşlar ve denge siyasetini uygulamışlardır. Bu çalışmada, XVI. yüzyılda Teke Sancağı’nda görev yapan sancakbeyi, alaybeyi(mir-alay), çeribaşı (çerisürücü), subaşı, dizdar, kale kethüdası gibi askerîidarî ve sancaktaki kazalarda görev yapan kadı, naip gibi kazaî-idarî görevlilerin isimleri, gelirleri ve görevde bulundukları yıllar tespit edilerek, görev alanlarına ilişkin bilgiler verilmiştir

Anahtar Kelimeler:

Teke Sancağı, Osmanlı Devleti, 16. yüzyıl, sancak yönetimi, sancakbeyi, kadı, alaybeyi

Administration and Administrators of the Sanjak of Teke in the XVIth Century

The chief administrative unit of the Ottoman Empire in the Classical Age was ‘sanjak(sub-province)’. Governed by a sanjak-beg, who was appointed by the central government, the sanjak had its military and administrative officials selected from the groups of army (seyfiye), scholars (ilmiye) and administration (kalemiye). A Sanjak-beg, who was initially the chief of the timariots in the rural region and later also the local administrator, delegated the Sultan’s executive authority in the sanjak, while a “quadi (judge of Islamic law)”, as the administrator of the kaza (sub-division of a sanjak), represented the judicial power of the Sultan. The sanjakbeg shared his authority and duties with both his superior(beylerbeyi) in the hierarchy of provincial administration, and the quadi. Thus, the Ottoman Empire was able to protect the division of responsibilites in the provincial administration and to follow the policy of a balance of power. This study gives information about the provincial-military administrators, such as sanjak-beg, regiment commander (alaybeyi, mir-alay), head of troops (çeribaşı), commander of a town (subaşı), fortress commander (dizdar), fortress captain (kale kethüdası), and also the judicial administrators who served in the kazas, such as quadi (judge/administrator), deputy judge (naip), and their term of office and official duties in the XVIth century

Keywords:

Sanjak of Teke, Ottoman State, XVIth century, sanjak administration, sanjak beg, quadi, alaybeyi.,

PDF

___

(Hicri/Miladi) H.907/M.1502 Yusuf (Antalya) (AK.,MC., 0.117/4: 2a) Yayabaşı Kemal (Antalya) Kaya (Antalya) H.927/M.1521 (BOA., TD.: 107/84) H.963/M.1556 (BOA.,MD., 2: 4/35) Acemioğlanı Piri (Antalya) Mehmet(Antalya) 9350 H.963/M.1556 III. Murat dönemi H.987/M.1579 H.992/M.1584 (BOA.,Rûznâmçe:76/35) (BOA.,MD.,58:109/298) (TKGM.,KK:107/219a-b) (BOA., Rûznâmçe: 183) (BOA., MAD.:15549/35) H.1013/M.1604’den önce M.1604’den önce H.927/M.1521 M.1521’den önce (BOA.,Rûznâmçe: 1/518) (BOA.,Rûznâmçe: Yayabaşı Hızır (Karahisar) /518) 1.5.2. Kale Kethüdası
Kale kethüdası, devlete ait malların korunmasında ve kale hizmetlerinde kale dizdarının yardımcısıydı. Kale muhafızlarının dirlik ve düzeninin sağlanması ve diğer hizmetlerin görülmesinde dizdar ile birlikte sorumluydu (Ergenç, 1995: 79).
XVI. yüzyılda Antalya ve Karahisar-ı Teke kaleleri kethüdalarından isimleri tespit edilenler şunlardır: Tablo-V: XVI. Yüzyılda Antalya ve Karahisar-ı Teke Kaleleri Kethüdaları Sıra No Süleyman(Antalya) Kaynaklar H.927/M.1521 (BOA., TD.: 107/71) Mustafa Hüseyin (Antalya) H.1003/M.1595 (BOA.,Rûznâmçe:165/366) H.1006/M.1598 (BOA.,Rûznâmçe:210/505) (TKGM.,KK:315/33b) Mehmet (Antalya) H.1004/M.1596 (BOA., Rûznâmçe: 183) Mustafa Hacı Mustafa (") H.1013/M.1605 H.927/M.1521 (BOA., TD.: 107/85) İmirza (Karahisar) 1.5.3. Kale Muhafızları
XVI. yüzyılın ilk yarısında H.927/M.1521 yılında Antalya Kalesi’nde 1 dizdar, 1 kethüda, 191 kale merdi, Karahisar-ı Teke Kalesi’nde 1 dizdar, 1 kethüda, 23 kale merdi görev yapmaktaydı (BOA., TD.: 107/68- 89).
H.937/M.1530 yılında Antalya Kalesi’nde 1 dizdar, 1 kethüda, 6 topçu ve mustahfız olmak üzere 123 kale muhafızı, Karahisar-ı Teke kalesinde ise 1 dizdar, 1 kethüda ve 20 mustahfız olmak üzere 22 kale muhafızı bulunmaktaydı (BOA., TD.: 66/584-585, 590, 595-596, 597, 611). XVI. yüzyılın ikinci yarısında III. Murat dönemine ait İcmal deftere göre, Antalya
Kaza idaresinin başı olup, yüksek dereceli bir medreseyi bitirmiş ve 3-5 yıl gibi belirli bir süre büyük vilayet merkezlerindeki kadıların yanında danişmend (stajyer) olarak hizmet vermiş kişiler arasından atanan kadı, görevine yalnız bir yıllık müddet-i örf ve bir yıllık da uzatmalı olarak, ancak iki yıllığına gönderiliyor ve başka bir kadılığa atanmadan önce İstanbul’da bir yıl mülâzemette beklemesi gerekiyordu (Akdağ, 1979-II: 97- 98).
Kaza merkezi olan her kasaba veya şehirde mahkeme denilen bir daire vardı. Bu çoğu zaman kadının oturduğu ev ile yan yana ve bazen de büyük caminin içinde veya yanındaydı (Akdağ, 1979-II: 97).
Kazadaki bütün mukataa işlerini kontrol etmek de onun görevleri arasındaydı. XVI. yüzyılın başlarında Teke Sancağı’nda görev yapan kadıların isim ve yevmiyelerini tespitte H.919/M.1513 yılına ait I. Selim’in tahta geçmesinden hemen sonra tutulmuş defterden yararlanılmıştır (TSMA.:
D.929/3a). Sancağın XVI. yüzyılda beş kazadan ibaret olduğu defterden anlaşılmaktadır. Yine kaza esasına göre düzenlenmiş ve kadı yevmiyelerinin kayıtlı bulunduğu yüzyılın ilk yarısına ait H.937/M.1530 yılına ait 166 no’lu
İcmal defterde de sancağın beş kazaya ayrıldığı görülmektedir (BOA., TD.: /575, 591, 598, 605, 610). Yalnız bu defterde kadıların isimleri mevcut değildir. Bu nedenle aşağıdaki tabloda ikinci kısımda kadıların sadece yevmiyeleri zikredilmiştir: Tablo-VI: Teke Sancağı Kazalarındaki Kadılar ve Pâyeleri Kaza Adı Kadı Adı Antalya Elmalu Karahisar-ı Teke Kaş Mevlânâ Pâye (Yevmiye) (Akçe) 4012 Kalkanlu Mevlânâ Abdi
Kadıya muhakeme görevinde yardım eden en önemli kişiler olarak naip denilen kadı vekili olan görevliler vardı. Kadı kendi hüküm bölgesindeki her olayı tek başına kovuşturamayacağı için emrinde yeteri kadar naip bulunurdu. Naipler, kazaya bağlı nahiyelerde oturdukları gibi, kaza merkezinde bulunup, olaylar meydana geldiğinde de görevlendirilebilirlerdi. Naipler ilmiye sınıfına mensup kimselerdi. Bunlar, ya doğrudan doğruya niyabet göreviyle kadının yanında bulunur veya şehrin medreselerinde ders okutmakta olan müderrislerden bu görev için yararlanılırdı (Ergenç, 1995: ).
Naipler, kadı tarafından tayin edilir ve yine kadı tarafından görevden alınırlardı. Suçu sabit görüldüğünde, merkezin de görevden aldığı olurdu. H.9 Zi’l-kade 972/M. 9 Haziran 1565 tarihli bir kayda göre, Antalya kazasında naip olan Sinan’ın halka zulmünden dolayı merkezden gönderilen ahkâm-ı şerîfe üzerine görevden alındığı görülmektedir (BOA.,MD.,6:
/1230). Yine H. Gurre-i Rebîü’l-evvel 982/M. 21 Haziran 1574 tarihli diğer bir kayıttan ise Antalya Kadısı Emir zamanında, bilfiil Antalya mahkemesinde niyabet hizmetinde bulunan naip Derviş Mehmet’in rüşvet aldığının belirlenmesi üzerine merkez tarafından görevden alındığı anlaşılmaktadır (BOA.,MD., 26: 45/121). Kadıların, kendi kazaları dâhilindeki nahiyelere iltizamla naip atadıkları belgelerden anlaşılmaktadır.
Fakat devlet bu uygulamaya karşı çıkmış ve kaldırılması için emirler göndermiştir (BOA.,MD., 36: 328/869). Teke Sancağı kazalarında naiplik görevinde bulunanlardan isimleri tespit edilenler şöyledir: Tablo-VIII: XVI. Yüzyılda Teke Sancağı Kazalarındaki Naipler Sıra No Kadı Adı Kaza Adı Görev Yılı (Hicri/Miladi) H.967/M.1560 Aliyyüddin Antalya (BOA., MAD.:102/ 22b) Süleyman Sinan Antalya Antalya Antalya Antalya H.995/M.1587 H.997/M.1589 (BOA.,MAD.:1583/242) Alaaddin Karahisar /496)
İncelediğimiz dönemle ilgili olarak yukarıda zikredilen görevlilerin atanmaları, maaşları, görevden alınmaları ve diğer hususlarda etraflıca bilgi edinmek mümkün olamamaktadır. Zira günümüze kadar gelen Antalya’ya ait Şer’iyye Sicilleri XIX. yüzyılın başlarında başlamaktadır. Sonuç Anadolu’nun güneyinde Alâiye ile Fethiye arasındaki sahil bölgesinde yer alan Teke Sancağı, Anadolu’nun bilinen en eski yerleşim alanlarından biridir. Yıldırım Bâyezid zamanında 1390- 1393 yılları arasındaki bir tarihte
Osmanlı egemenliğine giren yöre, Ankara Savaşı’ndan sonra Timur’un hakimiyeti altında kalmış, ancak II. Murat zamanında 1423 yılında kesin olarak Osmanlı topraklarına ilhâk olunmuştur. Bölge, Osmanlı hakimiyetine girdikten sonra sancak yapılarak Anadolu Beylerbeyliği’ne bağlanmış ve XIX. yüzyılda Karaman Eyaleti’ne bağlanıncaya kadar da Anadolu
BOA., İbnü’l-Emin-Maliye, No: 2301.
B.Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü, Kuyûd-ı Kadîme (TKGM. KK) TKGM., KK., No: 107, 315. C. Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi (TSMA.) TSMA., D.929, D.5246, D.9772, D.10057,
D. Taksim Atatürk Kitaplığı (AK.) Muallim Cevdet Yazmaları (MC.) AK., MC., No: O.117/4. II. Araştıma ve İncelemeler AHMED REFİK (1340). “Fatih Zamanında Teke-ili”. Türk Tarih Encümeni
Mecmuası, sene 14, 2(79), İstanbul, 65- 76. AKDAĞ, Mustafa (1979). Türkiye’nin İktisadî ve İçtimaî Tarihi. I-II, İstanbul.
AKGÜNDÜZ, Ahmed (1990). Osmanlı Kanunnameleri ve Hukukî Tahlilleri. II,
İstanbul: Fey Vakfı Yayınları. BARKAN, Ömer Lütfi (1943). XV. ve XVI. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğu’nda
Ziraî Ekonominin Hukukî ve Mâlî Esasları, I. Kanunlar. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları. EMECEN, Feridun (1989). XVI. Asırda Manisa Kazası. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
ERGENÇ, Özer (1981). “Osmanlı Şehirlerindeki Yönetim Kurumlarının Niteliği
Üzerine Bazı Düşünceler”. VIII. Türk Tarih Kongresi (11-15 Ekim 1976),
Bildiriler, II, Ankara: T.T.K. Yayınları, 1265- 1274.
ERGENÇ, Özer (1983). “Osmanlı Merkez Askerinin Nitelik ve Fonksiyonları
Üzerine”. Birinci Askerî Tarih Semineri, Bildiriler II, Ankara: Genel Kurmay Yayınları, 73- 84. ERGENÇ, Özer (1995). Osmanlı Klasik Dönemi Kent Tarihçiliğine Katkı, XVI.
Yüzyılda Ankara ve Konya. Ankara: Ankara Enstitüsü Vakfı Yayınları. ERTEN, Süleyman Fikri (1338- 1340). Antalya Livâsı Tarihi. İstanbul: Matbaa-i Âmire.
ERTEN, Süleyman Fikri (1948). Antalya Tarihi. Antalya.
EVLİYA ÇELEBİ (1935). Seyahatnâme.IX, İstanbul.
GÖYÜNÇ, Nejat (1991. XVI. Yüzyılda Mardin Sancağı. Ankara.
İNALCIK, Halil (1967). “Adaletnameler”. Belgeler, II/3- 4: 49- 145.
İNALCIK, Halil (1987). Hicrî 835 Tarihli Sûret-i Defter-i Sancak-i Arvanid.
Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2.baskı. İNALCIK, Halil (2004). Osmanlı İmparatorluğu Klâsik Çağ (1300-1600). (çev.
Ruşen Sezer), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. KANGAL, Ahmet (1993). XVI. Yüzyılda Tapu Tahrir Defterlerine Göre Çankırı.
Ankara, A.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Doktora Tezi). KUNT, İ. Metin (1978). Sancaktan Eyalete, 1550- 1650 Arasında Osmanlı Ümerası ve İl İdaresi. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları.
OĞUZOĞLU, Yusuf (1981). XVII. Yüzyılın İkinci Yarısında Konya Şehir
Müesseseleri ve Sosyo-Ekonomik Yapısı Üzerinde Araştırma. Ankara: A.Ü. D.T.C.F. (Basılmamış Doktora Tezi). OĞUZOĞLU, Yusuf (1986). “XVII. Yüzyılda Türkiye Şehirlerindeki Başlıca
Yöneticiler”. Ondokuzmayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, I: 140- 155. ORTAYLI, İlber (1976). “Osmanlı Kadı’sının Taşra Yönetimindeki Rolü Üzerine”.
Amme İdaresi Dergisi, IX/1: 95- 107. ÖZDEMİR, Rifat (1992). “Osmanlı Döneminde Antalya’nın Fizikî ve Demografik
Yapısı (1800-1867)”. Ege Üniversitesi Tarih İncelemeleri Dergisi, VII: 133
PAKALIN, Mehmet Zeki (1983). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. I,
İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 3. baskı. TEKELİ, İlhan (1982). “Anadolu’daki Kentsel Yaşantının Örgütlenmesinde Değişik
Aşamalar”. Türkiye’de Kentleşme Yazıları, Ankara: 11- 46. TEKİNDAĞ, Şehabeddin (1967). “Şahkulu Baba Tekeli İsyanı”. Belgelerle Türk
Tarihi Dergisi, III: 34- 39; IV: 54- 59. UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı (1966). “II. Bâyezîd’in Oğullarından Sultan
Korkud”. Belleten, XXX/120: 539- 601. UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı (1982). Osmanlı Tarihi. I, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
ÜNAL, Mehmet Ali (1989). XVI. Yüzyılda Harput Sancağı (1518- 1566). Ankara:
Türk Tarih Kurumu Yayınları. YÜCEL, Yaşar (1974). “Osmanlı İmparatorluğu’nda Desantralizasyona Dair Genel
Gözlemler”. Belleten, XXVIII/152: 657- 708.