ÇAĞATAYCA KİTĀB-I ʿUMDETÜ'L-İSLĀM

15. yüzyıldan 20. yüzyıl başlarına kadar varlığını sürdüren Ça- ğatay Türkçesi; genellikle klasik öncesi dönem, klasik dönem ve kla- sik sonrası dönem olmak üzere üç grupta ele alınmaktadır. Klasik öncesi ve klasik dönemde kaleme alındığı bilinen ve bugüne ulaşan eserlerin neredeyse tamamı yayımlanarak Türklük biliminin istifa- desine sunulmuştur. Ancak klasik sonrası dönemde yazıldığı bilinen ve bugün birçok kütüphanenin envanterinde kayıtlı bulunan eserle- rin bir kısmı henüz yayımlanmamış durumdadır. Bu eserlerden birisi de bu makalenin konusunu oluşturan Kitāb-ı ʿUmdetü'l-İslām’dır. Eser, klasik sonrası dönem Çağatay Türkçesiyle 18. yüzyılda yazıl- mış olup Bibliothèque Nationale supply turc 966 numarada kayıtlı- dır. Kitāb-ı ʿUmdetü'l-İslām, İslam dinine ait temel bilgileri ihtiva eden bir eserdir. Çalışma; giriş, ses ve şekil bilgisi, metin ve sözlük bölümlerinden oluşmaktadır. Giriş bölümünde eser hakkında genel bilgiler verilmiştir. Ses ve şekil bilgisi bölümünde eserin dil bilgisi özellikleri ortaya konulmuştur. Metin bölümünde eser, transkripsi- yon harfleri kullanılarak Latin harflerine aktarılmıştır. Sözlük bölü- münde ise metinde yer alan kelimelerin anlamları verilmiştir. Eserde genel olarak Çağatay Türkçesine ait özellikler yer almaktadır, ancak metinde Yeni Uygur Türkçesine ait birtakım hususiyetlerin bulun- ması eserin kıymetini artırmaktadır. Eser üzerine yapılan bu çalış- manın klasik sonrası dönem Çağatay Türkçesi araştırmalarına olumlu katkılar sağlayacağı umulmaktadır.

Chagatai Kitāb-ı ʿUmdetü'l-İslām

Chagatai Turkish, which existed from the 15th century to the beginning of the 20th century, is generally handled in three peri- ods: pre-classical, classical and post-classical. Almost all of the works that are known to be written in the pre-classical and classical period and have reached today have been published and presented to the benefit of Turkology. However, some of the works that are known to be written in the post-classical period and are registered in the inventory of many libraries today have not been published yet. One of these works is Kitab-i ʿUmdetu'l-Islam, which is the subject of this article. The work was written in the post-classical Chagatai Turkish in the 18th century and is registered at Bibliothèque Natio- nale supply turc 966. Kitāb-i ʿUmdetu'l-Islām is a work that includes basic information about the religion of Islam. This study consists of introduction, sound and morphology, text and dictionary sections. In the introduction part, general information about the work is given. Its grammar features are pointed out in the phonetic and morpholog- ical section. In the text part, the work has been translated into Latin letters using transcription letters. In the dictionary section, the mean- ings of the words in the text are given. In the work, there are features of Chagatai Turkish in general. However, the presence of some fea- tures of New Uyghur Turkish in the text increases the value of the work. It is hoped that this study on the work will make positive con- tributions to the post-classical period Chagatai Turkish studies.

PDF

___

Argunşah, Mustafa. Çağatay Türkçesi. Kesit Yayınları, 2013.
Bodrogligeti, András J. E. A Grammar of Chagatay. Lincom Europa, 2001.
Coşkun, Mustafa Volkan. Özbek Türkçesi Grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2014.
Eckmann, Janos. “Çağatay Edebiyatının Son Devri (1800-1920).” Belle- ten, 1964, ss. 121-156.
Eckmann, Janos. Çağatayca El Kitabı. Çeviren Günay Karaağaç, Kesit Yayınları, 2012.
İşler, Emrullah. “Kazak Türkçesinde Anlam Kaymasına Uğrayan Arapça Kelimeler.” bilig, no. 18, 2001, ss. 87-100.Kaçalin, Mustafa S. Nevâyî'nin Sözleri ve Çağatayca Tanıklar (El- luġātu'n-Nevā'iyye ve'l-İstişhādātu'l-Caġātāyye). Türk Dil Ku- rumu Yayınları, 2011.
Kanar, Mehmet. Büyük Farsça-Türkçe Sözlük. Say Yayınları, 2016.
Kara, Funda. Muḥammed Yaʿḳûb-ı Çîngî Zebân-ı Türkî (Kélür-nâme) İn- celeme-Metin-Dizin. Fenomen Yayınları, 2011.
Kúnos, Ignos. Sejx Sulejman Efendi's Cagataj-Osmanisches Wörter- buch. 1902.
Miandoab, Nasrin Z. Muḥammed bin ʿAbdu'ṣ-Ṣabūr-ı Ḫōyį, Ḫulāṣa-i Abbāṣį (İnceleme-Çeviri-Dizin). 2010. Ankara Ü, Yüksek lisans tezi.
Necip, Emir Necipoviç. Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü. Çev. İklik Kurban, Türk Dil Kurumu Yayınları, 2008.
Özbek Tilining İzahli Lugati I-II. Moskova, 1981.
Öztürk, Rıdvan. Uygur ve Özbek Türkçelerinde Fiil. Türk Dil Kurumu Yayınları, 1997.
Öztürk, Rıdvan. Yeni Uygur Türkçesi Grameri. Türk Dil Kurumu Yayın- ları, 2010.
Öztürk, Seyfullah. Fazlullâh Han Lügâti (İnceleme-Metin-Dizin). 2020. Ondokuz Mayıs Ü, Doktora tezi.
Paçacıoğlu, Burhan. VIII-XVI. Yüzyıllar Arasında Türkçenin Sözcük Da- ğarcığı. Kesit Yayınları, 2016.
Rahimi, Farhad. Fethali Kaçar'ın Çağatay Türkçesi Sözlüğü I-II. Akçağ Yayınları, 2019.
Rahimi, Farhad. Feraği'nin Çağatay Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, 2021.
Shaw, Robert Barkley. Kâşgar ve Yarkend Ağzı Sözlüğü. Çeviren Fikret Yıldırım, Türk Dil Kurumu Yayınları, 2014.
Toker, Mustafa, ve Muhsin Uygun. “Cümcümename'nin Çağatay Türk- çesiyle Yapılmış Bir Çevirisi.” Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araş- tırmaları Enstitüsü Dergisi, no. 42, 2017, ss. 23-35.
Toker, Mustafa ve Uygun, Muhsin. Çağatayca Cümcümename. Palet Ya- yınları, 2017.
Toparlı Recep, ve Ali Ilgın. Üss-i Lisânı- Türkî. Türk Dil Kurumu Yayın- ları, 2006.
Turan, Fikret. Kelimetullâh Hâce Pâdişâh Çağatayca Manzum Sözlük Nisâb-ı Kutbiyye. Türk Dil Kurumu Yyaınları, 2019.
Uygun, Muhsin. Çağatayca Ḳâbusnâme Tercümesi (İnceleme-Metin-Di- zin-Ekler Dizini-Tıpkıbasım). Palet Yayınları, 2021.
Uyġur Tilininj İzahliḳ Luġiti. Şincan Halk Neşriyati, 1999.
Ünlü, Suat. Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Eğitim Yayınevi, 2013. http://lugatim.com/(Kubbealtı Lugati)