Menzilnâmeler Üzerine Bir Literatür Değerlendirmesi

Devletler idari, ekonomik ve askeri açıdan kontrollerini kolaylaştırmak adına hakimiyetleri altında bulunan topraklarda sistematik yol ağları oluşturmuşlardır. Osmanlı İmparatorluğu’nun kontrol ettiği topraklar düşünülünce, İmparatorluk içerisinde sistematik yol ağlarının oluşturulması bir zaruriyet haline gelmiştir. Bu minvalde Anadolu ve Rumeli yol ağlarında sağ, orta ve sol kol olmak üzere toplam altı adet ana yol oluşturulmuştur. Zaman içerisinde ihtiyaca yönelik olarak ana yollara bağlı tali yollar meydana gelmiştir. Merkezin taşra ile olan irtibatı ve resmi haberleşmesi ana ve tali yollar üzerinden XIX. yüzyıla kadar; ulak hükmü, menzilhane sistemi, in’am hükmü, kiracıbaşılık ve posta teşkilatı üzerinden gerçekleştirilmiştir. Bu dönemde yollar üzerinde hem yolların güvenliğini hem de yolcuların konaklama, yeme, içme temel ihtiyaçlarının karşılanması için menziller inşa edilmiştir. Menziller; hac menzilleri, askeri menziller ve devlet görevlilerinin-ulakların kullandığı menziller olarak temelde üçe ayrılmaktadır. Bu menziller işleyiş bakımından benzer özelliklere sahip olsalar da coğrafi konum, mimari özellik gibi konularda birbirlerinden ayrılmaktadırlar. Menzillerle ilgili bilgilere resmi belgelerin yanısıra, menzilnâmeler üzerinden ulaşılmaktadır. Osmanlı İmparatorluğu’nun kuruluşundan itibaren kullanıldığı düşünülen yol ağlarının organizasyonunu sağlayan menziller ile ilgili bu döneme kadar birçok çalışma yapılmıştır. Bu nedenle bu çalışmada öncelikle Osmanlı’da bulunan Anadolu ve Rumeli yol ağlarından kısaca bahsedilecektir. Daha sonra ise menzilnâme literatüründe yapılmış olan çalışmalar; askeri menzilnâmeler, hac menzilnâmeleri, devlet görevlilerinin-ulakların kullandığı menziller ve menzilleri mimari olarak inceleyen çalışmalar olarak dört ana başlık altında incelenecektir.

Anahtar Kelimeler:

menzil, menzilname, hac menzilnameleri, askeri menzilnameler, Osmanlı Yol Ağları

A Short Literature Review on Menzilnames

States have created systemic road networks in the lands under their control in order to strengthen transportation and facilitate their control. In the Ottoman Empire, roads are mainly divided into three as right, middle and left paths in Anatolia and Rumelia. In the Ottoman Empire, the center's contact and official communication with the countryside was carried out through various structures in different periods of the reign through main and secondary roads. These structures listed until the XIX. century as ulak hükmü, system of menzilhanes, in'am hükmü, kiracıbaşılık and postal organization. We can obtain informations about the menzils from the official documents, and also menzilnames are another sources that give information about menzils, settlements and roads. In this study, first of all, the Anatolian and Rumelian road networks in the Ottoman Empire will be briefly analyzed. Then, the studies in the menzilname literature will be examined under four main headings as military menzilnames, pilgrimage menzilnames, menzilnames that the states officials-ulaks used and studies that examine the menzils as an architecturally.

Keywords:

menzil, menzilname, military menzilnames, hajj menzilnames, Ottoman road networks,

PDF

___

Altunan, Sema, “XVIII. Yy’da Silistre Eyaletinde Haberleşme Ağı: Rumeli Sağ Kol Menzilleri”, OTAM (Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi), c. 18, 1992.
Armağan, A. Latif, “XVIII. Yüzyılda Hac Yolu Güzergahı ve Menziller (=Menazilü’lHacc)”, Osmanlı Araştırmaları, c. 20, 2000.
Baş, Halit, “Birinci Dünya Savaşı’nda XIII. Kolordunun İran Harekatı ve Menzil Hizmetleri”, İRTAD, c. 3, 2019.
Batur, Halil, “Seyyid İbrahim Hanif’in Rumeli Menzilnamesi”, Edebi Eleştiri Dergisi, c. 5, sy. 2, 2021.
Bostan, M. Hanefi, “Osmanlı Devleti’nde Yol ve Haberleşme Sistemi”, Türk Dünyası Araştırma Dergisi, 1993.
Çetin, Cemal, “XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Konya Menzilleri”, Yüksek Lisans tezi, Selçuk Üniversitesi, 2004.
Çetin, Cemal, Ulak Yol Durak, Hikmetevi Yayınları, 2013.
Danış, İlhami, “Fezail-i Cihad Mecmuası’ndan II.Viyana Seferine Bakmak: Dördüncü Mehmed’in Nemçe Seferi Menzilnamesi ve Osmanlı Ordusu”, FSM İlmi Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, c. 18, 2021.
Ekin, Ümit, “Klasik Dönemde Osmanlı İmparatorluğu’nda Karayolu Ulaşımını ve Nakliyatı Etkileyen Faktörler (1500-1800)”, Belleten c. 81, 2017.
Eroğlu-Memiş, Şerife, “17. ve 18. Yüzyıllarda Osmanlı Mısır Hac Güzergahı-Kahire’den Mekke’ye Hac Menzilleri”, Kadim Akademi SBD, c. 4, sy. 2, 2020.
Ertaş, Mahmut Yaşar, “Savaşlarla Şekillenen Yollar: Osmanlı Devleti’nde Yol Sistemi”, CIEPO Uluslararası Osmanlı Öncesi ve Osmanlı Tarihi Araştırmaları 6. Ara Dönem Sempozyum Bildirileri, 2011.
Faroqhi, Suraiya, Hacılar ve Sultanlar, Osmanlı Döneminde Hac (1517-1638), çev. Gül Çağalı Güven, 1995.
Gürşen, Merve, “Matrakçı Nasuh’un “Menazilname” İsimli Eserinde Topkapı Sarayı Gösterimi ve Yapı Önerileri”, Yüksek Lisans tezi, İstanbul Üniversitesi, 2021.
Halaçoğlu, Yusuf, Osmanlılarda Ulaşım ve Haberleşme (Menziller), İstanbul: İlgi Kültür Sanat, 2015.
Hut, Davut. “İstanbul Haberleşme Tarihi” Antik Çağ dan XXI Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi, İstanbul: İSAM-İBB Kültür A.Ş., 2015.
İşbilir, Ömer, “Osmanlı Ordularının İaşe ve İkmali; I. Ahmed Devri İran Seferleri Örneği”, Türkler, c. 10, 2002.
Kaplan, Yunus, “Klasik Türk Edebiyatında Manzum Menzilnâmeler ve Fethi’nin “Vasf-ı Menazil” Adlı Hac Menzilnamesi”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, c. 49, 2020.
Karagöz, Mevlüt, “Osmanlı Sefer Organizasyonlarında ve Birinci Dünya Savaşında Menzil Hizmetleri”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, c. 35, 2019.
Kaya, Özge Eda “Osmanlı Döneminde Menziller ve Hac Menzilnameleri: Güzergahlar, Ziyaretgahlar ve Şehirler”, Üsküdar Kültür-Sanat ve Medeniyet Dergisi, 2020.
Kolbaş, Ozan, “Esiri’nin Hüsam-name Adlı Manzum Hac Seyahatnamesi”, Doktora tezi, Marmara Üniversitesi, 2021.
Kılıç, Orhan, 18. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Devleti’nin İdari Taksimatı, Eyalet ve Sancak Tevcihatı, 1997.
Kızgın, Eda Eriş, “Menzil Külliyelerinde Yer Alan Sıbyan Mektepleri”, Munzur Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, c. 10, sy. 1, 2021.
Orhonlu, Cengiz, Osmanlı İmparatorluğu’nda Şehircilik ve Ulaşım Üzerine Araştırmalar, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1984.
Özaydın, Abdülkerim, “İslam’da Hac”, TDV İslam Ansiklopedisi, c. 14. 1996.
Salihlioğlu, Halil, “Dördüncü Muradın Bağdat Seferi Menzilnamesi”, Belgeler, c. 2, sy. 3-4, 1965.
Sak, İzzet ve Cemal Çetin, “XVII. Ve XVIII. Yüzyıllarda Osmanlı Devleti’nde Menziller ve Fonksiyonları: Akşehir Menzilleri Örneği”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, c. 16.
Sak, İzzet ve Cemal Çetin, “XVII. Ve XVIII. Yüzyıllarda Osmanlı Hac Menzilleri”, Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2005.
Şemseddin Sami, Kamus-i Türki, Yeditepe Yayınları, 2015.
Söylemez, Faruk-Gözcü, Hülya. “II. Viyana Seferi’nin Manastır’daki Lojistiği”, Gaziantep University Journal of Social Sciences, c. 20, sy. 3, 2021.
Şener, Mehmet ve Emre Kishalı, “Gebze Çoban Mustafa Paşa Menzil Külliyesi”, T. Elvan Altan ve Sevil Enginsoy Ekinci (der.), Bir Mimarlık Tarihi Dizini, 2019.
Taeschner, Franz, Osmanlı Kaynaklarına Göre Anadolu Yol Ağı, Bilge Kültür Sanat, 2010.
Yavuzyılmaz, Ahmet, “Osmanlı Seyyahlarının Gözünden Gebze”, Palmet Dergisi, 2022.
Yılmaz, Serap, “Klasik Osmanlı Dönemi Menzil Külliyesi Örneği: Eskişehir Kurşunlu Külliyesi”, Yüksek Lisans tezi, Uludağ Üniversitesi, 2017.