İki Yeni Eser Münasebetiyle: Oryantalizm ve Milliyetçiliğin Kıskacındaki Mısır Tarih Yazımını Yeniden Düşünmek

Bu çalışmada, Türk-Arap tarihçiliğinde birbirinin ters yüzü olarak gelişen milliyetçi söylemin, tarihsel zeminine dair bazı gözlemler sunulmaktadır. Mezkûr söylemin gelişme merhaleleri gözden geçirilmekte ve bunda oryantalizmin payı sorgulanmaktadır. Bunun yanı sıra milliyetçi söylemi aşmaya yönelik olarak son dönemlerde yayınlanan Mısır tarih kaynaklarını inceleyen iki eserin kıymetleri, içine doğdukları vasat gösterilerek teslim edilmek istenmektedir. Ayrıca milliyetçi söylemin, beslendiği yapıya karşı geliştirdiği reddiyeci zihniyet yapısının çelişkilerine dikkat çekilmekte ve Mısır tarih kaynaklarına dair yeni neşredilen iki eserin, söz konusu zihniyeti aşma noktasındaki katkıları gösterilmek istenmektedir.

Anahtar Kelimeler:

Mısır, tarih yazımı, oryantalizm, milliyetçilik, Mısır tarih kaynakları.

On the Occasion of Two Recent Books: Rethinking Egyptian Historiography in the Grip of Orientalism and Nationalism

In this study, a number of observations on the historical background of the nationalist discourse that emerged as the two opposing sides of Turkish-Arab historiography were presented. The stages of the development of the aforementioned discourse were analyzed and the role of orientalism in this process was investigated. Furthermore, in an attempt to overcome the nationalist discourse, it was aimed to acknowledge the value of two recently published works analyzing Egyptian historical sources by indicating the medium in which they emerged. In addition, the contradictions of the rejectionist mentality that the nationalist discourse developed against the structure upon which it is based were highlighted, and it was attempted to demonstrate the contribution of two recently published works on Egyptian historical sources in overcoming this mentality.

Keywords:

Egypt, historiography, orientalism, nationalism, Egyptian historical sources.,

PDF

___

Abdüzzahir, Hüsam Ahmed (thk.), Türâsü Muhammed Şefik Gurbal, c. 2, Kahire: Dâru’l-Kütüb ve’l-Vesâiki’l-Kavmiyye, 2012.
Abou-el-Hajj, Rifaat, “Said’in Şarkiyatçılık’ından Bu Yana Batı Asya ve Kuzey Afrika Çalışmalarında Tarih Yazıcılığı”, çev. Selen Göbelez, Türklük Araştırmaları Dergisi, sy. 13-14, 2003, s. 7-28.
Abou-el-Hajj, Rifaat, “The Social Uses of the Past: Recent Arab Historiography of Ottoman Rule”, International Journal of Middle East Studies, c. 14, sy. 2, 1982, s. 185-201.
Ahmad, Aijaz, Teoride Sınıf Ulus Edebiyat: Jameson, Salman Rüşdi, Edward Said Eleştirisi, çev. A. Fethi, İstanbul: Alan Yayıncılık, 1995.
Akün, Ömer Faruk, “Mehmed Fuad Köprülü”, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, c. 28, Ankara 2003, s. 471-486.
Altundağ, Şinasi, Kavalalı Mehmet Ali Paşa İsyanı: Mısır Meselesi 1831-1841, Ankara: TTK, 3. Baskı, 2021.
Âsım, Necib, “Mısır’da Yazılmış Türkmence Kitab”, Dârulfünûn Edebiyât Fakültesi Mecmuası, sene 1, sy. 1, Mart 1332, s. 54-62.
Atay, Falih Rıfkı, Zeytindağı, İstanbul: Pozitif, 2004.
Berktay, Halil, Cumhuriyet İdeolojisi ve Fuad Köprülü, İstanbul: Kopernik, 2018.
Beyatlı, Yahya Kemal, Çocukluğum, Gençliğim, Siyasi ve Edebî Hatıralarım, İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti, 1976.
Beyaz, Yasin, Herkes Evine Dönerken: Türk Edebiyatında Arap Coğrafyası, İstanbul: Pınar Yayınları, 2022.
Bostancı, Kahraman, “Mısır’da Yayımlanan Ali Kemal İmzalı Bir Mecmua: Mecmua-i Kemal”, Müteferrika, sy. 60, Kış 2021/2, s. 219-243.
Bulut, Yücel, Oryantalizmin Kısa Tarihi, İstanbul: Küre, 2020.
Buzpınar, Ş. Tufan, “Kevâkibî, Abdurrahman b. Ahmed”, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, c. 25, Ankara 2022, s. 338-339.
Câhız, Hilafet Ordusunun Menkıbeleri ve Türklerin Faziletleri, çev. R. Şeşen, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 1967.
Ceylan, Nuri Bilge, Söyleşiler, İstanbul: Norgunk, 2022.
Chatterjee, Partha, Milliyetçi Düşünce ve Sömürge Dünyası, çev. Sami Oğuz, İstanbul: İletişim, 1996.
Cleveland, William L., Bir Arap Milliyetçisi Yaratmak: Osmanlıcılıktan Arap Milliyetçiliğine Satı el-Husri, çev. Burak Demiryakan, İstanbul: Edebi Şeyler, 2018.
Copeaux, Etienne, Türk Tarih Tezinden Türk-İslâm Sentezine, çev. Ali Berktay, İstanbul: İletişim Yayınları, 2016.
Crecelius, Daniel (ed.), Eighteenth Century Egypt: The Arabic Manuscript Sources, Claremont: CA: Regina Books, 1990.
Çaykara, Emine, Tarihçilerin Kutbu: Halil İnalcık Kitabı, İstanbul: İş Bankası Yayınları, 2019.
Çelik, Zeynep, Avrupa Şark’ı Bilmez, İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları, 2020.
Dağlıoğlu, Emre Can, “Bir Şiddet Formu Olarak Osmanlı-Türk Oryantalizmi ve Araplar”, Kıyam ve Kıtâl: Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Devletin İnşası ve Kolektif Şiddet, haz. Ümit Kurt, Güney Çeğin, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2015, s. 434-468.
Deny, Jean, Sommaire des Archives Turques, Kahire: Société Royale de Géographie d’Égypte, 1930.
Di-Capua, Yoav, Gatekeepers of the Arab Past: Historians and History Writing in Tweenth Century Egypt, Berkeley: University of California, 2009.
Driault, Edouard, Napolyon’un Şark Siyaseti: Selim-i Sâlis ve Napolyon, trc. Köprülüzade M. Fuad, Dersaadet: Kanaat Matbaası, 1329.
ed-Desukî, Asım, “İbnü Cîli’s-Sittîniyyât ellezî Va‘yü’t-Târîhi’l-İctimâî”, Rauf Abbas: el-Müerrih ve’l-İnsân, İdâd el-Cem‘iyyetü’l-Mısriyye li’d-Dirâsâti’t-Târihiyye, Kahire, 2010, s. 21-32.
el-Azm, Sadiq. J., “Orientalism and Orientalism in Reverse”, Khamsin, sy. 8, 1981, s. 5-26.
el-Bişrî, eş-Şeyh Selim, “[Terakkiyât-ı İslâmiye Kongresi]: Sûret-i İ‘lân”, Sırat-ı Müstakîm, c. 2, sy. 48, 23 Temmuz 1925, s. 339.
el-Cebertî, Abdurrahman b. Hasan, Acâibü’l-Âsâr fi’t-Terâcim ve’l-Ahbâr, c. 4, thk. Abdürrahim A. Abdürrahim, Kahire: Dâru’l-Kütüb ve’l-Vesâiki’l-Kavmiyye, 1998.
el-Cemîî, Abdülmün‘im, “Muhammed Şefik Gurbal: Sîre ve Tahıyye (1894-1961)”, Muhammed Şefik Gurbal: Üstâz Cîl Sahibü Medrese Tarihiyye, Adil Hasan Gunim (ed.), Kahire: Mektebetü el-İmam el-Buharî, 2013, s. 15-28.
Eldem, Edhem, “Osman Hamdi Bey ve Oryantalizm”, Dipnot, sy. 2, Kış Bahar 2004, s. 39-67.
Eldem, Edhem, “Ottoman and Turkish Orientalism”, Architectural Design, sy. 80 (1), 2010, s. 26-31.
Enginün, İnci, “Abdülhak Hâmid Tarhan”, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, c. 1, İstanbul 1988, s. 207-210.
Erkal, Abdülkadir, “E. J. W. Gibb ve Abdulhak Hamid’e Yazdığı İki Mektup”, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, c. IX, sy. 19, Erzurum 2002, s. 55-70.
Erol, Halil İbrahim, “1798-1850 Arası Mısır’da Matbaa: Tarih Alanında Neşir ve Tercüme Faaliyetleri”, Türkiye Ortadoğu Çalışmaları Dergisi, c. VII, sy. 2, 2020, s. 171-208.
Erol, Halil İbrahim, “Maduniyet Çalışmaları Tarihi Anlamlandırmak İçin Bir Alternatif Sunuyor mu?”, Entelektüel Bağımlılığı Aşmak, A. Cüneyd Köksal (ed.), İstanbul: Yedirenk, 2009, s. 329-345.
Erol, Halil İbrahim, Kaya, Büşra S., Macit, Abdülkadir (eds.), Mısır’da Tarih Kaynakları ve Tarihyazımı, İstanbul: İLEM, 2021.
Erol, Halil İbrahim, Mısır’da Tarih Yazımı: Fransız İşgalinden Kavalalı Mehmed Ali Paşa Dönemine, İstanbul: İLEM, 2021.
Ersanlı, Büşra, İktidar ve Tarih: Türkiye’de Resmî Tarih Tezinin Oluşumu (1929-1937), İstanbul: İletişim Yayınları, 2018.
Esad, Celal, “Arap Sanayi-i Nefisesi”, Avrupa Şark’ı Bilmez, İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları, 2020, s. 117-119.
Esad, Celal, “Şark Sanayi-i Nefîsesinden: Osmanlı Sanayi-i Nefisesi I”, Avrupa Şark’ı Bilmez, İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları, 2020, s. 113-116.
Escovitz, Joseph, “Orientalists and Orientalism in the Writings of Muhammad Kurd Ali”, International Journal Middle East Studies, sy. 15 (1), 1983, s. 95-109.
es-Seyyid, Seyyid Muhammed, “XX. Yüzyılın İkinci Çeyreğinden XXI. Yüzyılın Başlarına Kadar Mısır Üniversitelerinde Osmanlı Türk Tarih Yazımı”, TALİD, c. 8, sy. 15, 2010, s. 513-536.
es-Sıbaî, Mustafa, el-İstişrâk ve’l-Müsteşrikûn: mâ lehüm ve mâ aleyhim, Kuveyt: Mektebetü Dâru’l-Beyân, 2017.
eş-Şelebi, Süheyla Süleyman, Şükri Aselî: 1868-1916, Beyrut: Merkezü Dirâsât Vahdeti’l-Arabiyye, 2010.
eş-Şılık, Ahmed Zekeriyya, el-Hadâse ve’l-İmberyaliyye, Kahire: Dâru’ş-Şurûk, 2006.
Fahreddin, Halil, “Din Mâni‘-i Terakkî Değildir”, Sebîlü’r-Reşâd [Sırat-ı Müstakim], c. 1-8, sy. 21-203, 1328, s. 406-407.
Fikret, Tevfik, “Ecnebiler ve Türkçemiz”, Avrupa Şark’ı Bilmez, İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları, 2020, s. 65-69.
Findley, Carter V., Ahmed Midhat Efendi Avrupa’da, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1999.
Foucault, Michel, Eleştiri Nedir? Kendilik Kültürü, çev. Murat Erşen, İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2021.
Gallagher, Nancy Elizabeth, Approaches to the History of Middle East, [London]: Ithaca Press, 1996.
Gibb, Hamilton A. R., İslam Medeniyeti Üzerine Araştırmalar, İstanbul: Endülüs, 1991.
Gorman, Anthony, “Geçmişi Çerçevelemek: Tarihçi, Devlet ve Toplum”, Mısır’da Tarih Kaynakları ve Tarih Yazımı, Halil İbrahim Erol, Büşra Sıdıka Kaya, Abdulkadir Macit, İstanbul: İLEM Yayınları, 2021, s. 265-285.
Görgün, Hilal, “Gurbal, Muhammed Şefik”, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, c. 14, İstanbul 1996, s. 199-201.
Gunim, Adil Hasan (ed.), Muhammed Şefik Gurbal: Üstâz Cîl Sahibü Medrese Tarihiyye, Kahire: Mektebetü İmam el-Buhari, 2013.
Han, Byung-Chul, İktidar Nedir, çev. Mustafa Özdemir, İstanbul: İnsan Yayınları, 2020.
Hanioğlu, Şükrü, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Zihniyet, Siyaset ve Tarih, İstanbul: Bağlam, 2006.
Hazım, Hüseyin, “Şark, Garb”, Beyânü’l-Hak, c. 1, sy. 18, İstanbul: Cemiyet-i İlmiye-i İslamiye, 19 Kânûn-i Sânî 1324, s. 404-405.
Hikmet, Ahmed, “Türk Dili ve Edebiyatı Hakkında Mütâlaalar”, Türk Yurdu, sy. 12, yıl 1, Nisan 1328, s. 346-351.
Hourani, Albert, Batı Düşüncesinde İslam, çev. Celal A. Kanat, İstanbul: Doruk Yayıncılık, 2010.
Hourani, Albert, Çağdaş Arap Düşüncesi, çev. Latif Boyacı, Hüseyin Yılmaz, İstanbul: İnsan Yayınları, 2000.
Hourani. Albert, Çağdaş Arap Düşüncesi, çev. Latif Boyacı, Hüseyin Yılmaz, İstanbul: İnsan Yayınları, 1994.
Irwin, Robert, Oryantalistler ve Düşmanları, çev. Bahar Tırnakçı, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2008.
İbn Haldun, Tercüme-i Mukaddime-i İbn Haldun, trc. A. Cevdet Paşa, haz. Yavuz Yıldırım vd., İstanbul: TYEK, 2015.
İnalcık, Halil, “David Ayalon, Gunpowder and Firearms in the Mamluk Kingdom”, Belleten, c. XXI, sy. 83, Temmuz 1957, s. 501-508.
İnalcık, Halil, “Fransız Annales Okulu ve Türk Tarihçiliği”, Doğu-Batı: Makaleler II, Ankara: Doğu-Batı Yayınları, 2008, s. 201-324.
İnalcık, Halil, “Hermenötik, Oryantalizm, Türkoloji”, Doğu-Batı: Oryantalizm, sy. 20, 2002, s. 13-39.
İnalcık, Halil, “Kitabiyat: H. A. R. Gibb and Harold Bowen, Islamic Society and the West”, İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, c. 1, cüz 1-4, 1953, s. 146-149.
İnalcık, Halil, “Sosyal Değişme, Gökalp ve Toynbee”, Türk Kültürü, c. 3, sy. 3, Mayıs 1965, s. 421-433.
İnalcık, Halil, Devlet-i Aliyye, c. 1, İstanbul: İş Bankası Yayınları, 2020.
İnalcık, Şevkiye, “İbn Hacer’de Osmanlılara Dair Haberler”, Ankara Üniversitesi DTCF Dergisi, c. 6, sy. 3, 1948, s. 189-195.
İnce, Mustafa, “The Ottoman Government and the Egyptian Question: Judicial Reform and Politics (1800-1914)”, Doktora tezi, Boğaziçi Üniversitesi, 2016.
Kahraman, Hasan Bülent, “İçselleştirilmiş, Açık ve Gizli Oryantalizm ve Kemalizm”, Doğu-Batı: Oryantalizm, sy. 20, 2002, s. 153-178.
Kahraman, Kemal, “Blunt, Wilfrid Scawen”, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, c. 6, İstanbul 1992, s. 246-247.
Kaplan, Mehmet, Namık Kemal: Hayatı ve Eserleri, İstanbul: İbrahim Horoz Basımevi, 1948.
Kara, İsmail, “Unuttuklarını Hatırla!” Şerh ve Haşiye Meselesine Dair Birkaç Not”, Divan Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, 2010/1, c. 15, sy. 28, s. 1-67.
Karal, Enver Ziya, Fransa-Mısır ve Osmanlı İmparatorluğu: 1797-1802, İstanbul: İstanbul Üniversitesi, 1938.
Kayalı, Hasan, Jön Türkler ve Araplar, çev. Türkan Yöney, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1998.
Keddie, Nikki R., An Islamic Response to Imperyalism: Political and Religious Writings of Sayyid Jamal ad-Din al-Afghani, Berkeley&Los Angeles: University of California Press, 1968.
Kemal, İbnülemin Mahmud, Son Asır Türk Şairleri, c. 1, İstanbul: MEB, 1969.
Kemal, Namık, “Avrupa Şark’ı Bilmez”, Avrupa Şark’ı Bilmez, İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları, 2020, s. 59-62.
Kemal, Namık, Renan Müdafaanamesi, İstanbul: Mahmud Bey Matbaası, 1326.
Köprülü, Fuad, “Mısır’da Bektaşılık”, Türkiyat Mecmuası, c. 6, İstanbul: Burhaneddin Matbaası, 1939, s. 13-40.
Köprülüzâde, Mehmed Fuad, “Mısır’da Türk Âbideleri”, Hayat, c. 1, sy. 14, 3 Mart 1927, s. 2.
Kurşun, Zekeriya, Yol Ayrımında Türk Arap İlişkileri, İstanbul: İrfan Yayınevi, 1992.
Kürd Ali, Muhammed, el-İslâm ve’l-Hadâretü’l-Arabiyye, Kahire: Lecnetü’t-Telif ve’t-Terceme, 1953.
L’Huillet, Helene, Gecikmeye Övgü: Zaman Nereye Gitti?, çev. Şehsuvar Aktaş, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2022.
Lewis, Bernard, “The Question of Orientalism”, The New York of Review of Books, June 1982, s. 1-20.
Lewis, Bernard, Modern Türkiye’nin Doğuşu, çev. Boğa. B. Turna, Ankara: Arkadaş Yayınevi, 2008.
Makdisi, Ussama, “Ottoman Orientalism”, The American Historical Review, c. 107, sy. 3, June 2002, s. 768-796.
Mardin, Şerif, “Oryantalizmin Hasıraltı Ettiği”, Doğu-Batı: Oryantalizm Özel Sayısı, sy. 20, 2002, s. 111-115.
Mert, Nuray, Batı İslâm’ı Çok Sevmişti: Batı’nın İslâm Siyasetleri ve İslâmcılık, İstanbul: İletişim Yayınları, 2022.
Midhat Efendi, Ahmed, Jöntürk, Ankara: Akçağ, 1999.
Musallam, Basim, “Power and Knowledge”, MERIP Reports, No: 79, June 1979, s. 19-26.
Osman, Hasan, Menhecü’l-Bahsi’t-Tarihî, Kahire: Dâru’l-Maarif, 1996.
Ranciere, Jacques, Tarihin Adları, İstanbul: Metis, 2011.
Rıza, Ömer, “Bir Fâcia-i Lâ-yemût: Kahire’nin Sükutu”, Sebilürreşad, sy. 326, 29 Kânûn-ı Sânî 1330, s. 106-108.
Rustum, Mihail Esad, Kitabü’l-Garîb fi’l-Garb, Beyrut: Dâru’l-Hamrâ, 1992.
Said, Edward W., Şarkiyatçılık: Batı’nın Şark Anlayışları, çev. Berna Ülner, İstanbul: Metis, 1999.
Said, Edward, Oryantalizm, çev. Nezih Uzel, İstanbul: İrfan Yayınevi, 1998.
Seyfeddin, Ömer, “Piç”, Türk Yurdu, sy. 22, yıl 2, 8 Ağustos 1329, s. 741-753.
Tavil, Tevfik, et-Tasavvuf fî Mısr, Kahire: Mektebetü’l-Âdâb, 1942.
Timur, Taner, “Oryantalizm(ler) Tartışması”, Toplumsal Tarih, sy. 119, Kasım 2003, s. 64-69.
Tok, Özen, “XVII. Yüzyılda Mısır Eyaleti”, Doktora tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2002.
Yel, Ali Murat, “Grunebaum, Gustave Edmund von”, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, c. 14, İstanbul 1996, s. 166-167.
Yılmaz, Mustafa Necip, “İkinci Meşrutiyet’in İlk Yıllarında Din-Bilim-Medeniyet Kavramları Arasındaki İlişkiler (1908-1914)”, Doktora tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2003.