SARAYDA TERBİYE OLMAYAN HİÇBİR YERDE TERBİYE ÖĞRENEMEZ: 17. YÜZYIL OSMANLI SARAYINDA CARİYE EĞİTİMİ*

Bu çalışma, Osmanlı haremine mensup cariyelere verilen eğitimlere odaklanmaktadır. Ancak çalışmada erken Osmanlı döneminden son döneme kadar geçen süreden ziyade 17. yüzyıl haremine odaklanılarak haremdeki eğitim değerlendirilmektedir. Bu kapsamda harem halkının kimlerden oluştuğu, cariyelerin hareme hangi yollardan dâhil olduğu, haremdeki yaşam alanlarının nereler olduğu gibi konular üzerinde durulmaktadır. Bununla birlikte odaklanılan bir diğer konu ise IV. Mehmed (1648- 1687) dönemindeki gösteri sanatlarıdır. Buna ek olarak, 17. yüzyılda cariyelerin aldığı gösteri sanatları/hayâl/kukla eğitimi ve bu eğitim için yapılan masraflar üzerinde de durulmuştur. Erken dönemden itibaren padişahların gösteri sanatlarına olan ilgisi bilinmektedir. Bu kapsamda hüner sahibi sanatkârlar sarayda çalışmıştır. Özellikle 16. yüzyıl sonlarından itibaren sarayda yapılan gösterilerde birçok alanda sanatkâr bulundurmak gelenek haline gelmiştir. IV. Mehmed saltanatı yıllarında da hem sarayda hem de haremde çeşitli hüner sahibi sanatkârlar himaye edilmiştir. Eğlenceye düşkün olan Sultan sarayında çok fazla oyuncu bulundurmuştur. Bu bağlamda Mehmed döneminde gösteri sanatları/hayâl/kukla eğitimi ve bu eğitim için yapılan masraflar da değerlendirilmeye çalışılmıştır. Dönem kaynakları ve İstanbul Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde tespit edilen belgeler de kullanılarak Osmanlı hareminin sultan ailesinin hizmetkârları için bir eğitim kurumu olduğu ortaya konulmaya çalışılmıştır. Ayrıca hareme mensup genç kadınların sadece padişaha uygun cariyeler ve haremin ileri gelen kadınlarına nedime sağlamak için alınmadığı, aynı zamanda hem askeri hem de bürokrat sınıfa uygun eş olmak için de eğitildikleri görülmüştür. Bu anlamda haremdeki eğitimin fazlasıyla önemsendiği söylenebilir. Zira kayıtlardan haremdeki cariyelere sarayda ve saray dışında olmak üzere iki şekilde eğitim verildiği anlaşılmıştır.

CAN’T LEARN DECENCY IN A PALACE IN PLACE WHERE THERE IS NO DECENCY: ODALISQUE/ CONCUBINE (CARİYE) TRAINING IN THE 17th CENTURY OTTOMAN PALACE

This study focuses on trainings given to the odalisques who are member of Ottoman harem. But, in this study, rather than the period passed from early Ottoman period to last period, by focusing on 17th century harem the training in the harem is assessed. Within this scope, it is dwell on subjects such as who the harem population comprise of, in which ways odalisques are included in harem, what are the living spaces in the harem. However, one another subject on which we have focused is the performing arts at the period of Mehmed-IV. In addition, this study also puts emphasis on the performing arts/shadow puppetry/puppet education given to the odalisques on 17th century and the costs incurred for such education. The interest of the Ottoman Sultans towards the performing arts has been well known since the very beginning. In this context the talented and skillful artists thereon performed their arts in the Palace. Particularly as of the end of the 16th Century it was become traditional at performances to maintain artists on a lot of fields available in the Palace. At the era of Mehmet IV various skillful artists were also sponsored and encouraged both at Palace and Harem. The Sultan who was prone to entertainment made a lot of players available in his Palace. In this context, the performing arts/shadow puppetry/puppet education and costs incurred for such education at the era of Mehmed have also been tried to be discussed and evaluated. By also using the period sources and documents determined in İstanbul Prime Ministry Ottoman Archive, it was tried to reveal that the Ottoman harem is a training institution for servants of the sultan family. In addition, it was also seen that the young women belong to harem were not taken only to odalisques appropriate for the padishah and to provide matron in honor to notables of the harem, but it was seen that they were educated to be an appropriate wife for both military and bureaucrat class. In this sense it can be said that much importance was attached to the training in the harem. Because it was understood from the records that two types of training were given to the odalisques in the harem as in the palace and outside of the palace.

PDF

___

Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA.)
Ali Emiri Mehmed IV. (AE.SMMD.IV.) 5227, 6159, 7664, 8604, 8118, 10807
İbnülemin Saray Mesalihi (İE.SM.) 692, 710, 879, 883, 949, 1000, 1084, 1122, 1265
Bab-ı Defteri Başbakıkulu Defterleri (DBŞM.d.) 215, 315, 373
Kâmil Kepeci (KK.) 1711, 1980, 1983, 1986.
Maliyeden Müdevver Defterler (MAD.d.) 4040, 4042, 4754, 5065
Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi (TSMA. )
Defterleri (D.), 23, 8075, 8079, 8799
Evrak (E.) 4792
Abdurrahman Abdi Paşa (2008). Vekâyi‘-Nâme Osmanlı Târihi (1648-1682, (Yay. Hz. Fahri Ç. Derin), İstanbul: Çamlıca Yayınları.
Abdurrahman Şeref Bey (1329). “Topkapı Sarayı-ı Hümayunu”. TOEM. cüz. 5: 265-269; cüz. 6: 329- 364; cüz. 7: 393-421; cüz. 8: 457-483; cüz. 9: 521-594; cüz. 10: 585-594; cüz. 11: 649-657; cüz. 12: 413-730, İstanbul.
Akgündüz, Ahmet (2000). İslâm Hukukunda Kölelik-Câriyelik Müessesi ve Osmanlı’da Harem. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı.
Akyıldız, Ali, Haremin Padişahı Valide Sultan Harem’de Hayat ve Teşkilat, İstanbul 2017.
Albertus Bobovius (2002). Albertus Bobovius ya da Santuri Ali Ufki Bey’in Anıları Topkapı Sarayı’nda Yaşam, Sunan ve Notlayanlar: Stephanos Yerasimos - Annie Berthier, Çev. Ali Berktay. İstanbul: Kitap Yayınevi.
And, Metin (1999). “Sanatçı Cariyeler”. Sanat Dünyamız, Yaratıcı Osmanlı. S. 73, İstanbul, 69-77.
Angiolello, Giovan Maria (2011). Fatih’in İçoğlanı Anlatıyor, Fatih Sultan Mehmed, Çev. Pınar Gökpar. İstanbul: Profil Yayınları.
Arşiv Belgelerine Göre Osmanlı’da Gösteri Sanatları, Geleneksel Seyir Sanatları (Kukla, Karagöz, Meddah, Ortaoyunu) Tiyatro, Sinema (2015). Yay. Haz. Resul Köse, Muzaffer Albayrak. TC.
Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü. İstanbul: Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları.
Çalışlar, Aziz (1978). Gerçekçi Tiyatro Sözlüğü, Kültür Yayınevi.
Covel, John (2017). Bir Papazın Osmanlı Günlüğü, Saray, Merasimleri, Gündelik Hayat, Çev. Nurten Özmelek. İstanbul: Dergâh Yayınları.
D’Ohsson, İ. M. (1787-1824). Tableau Général de L’Émpire Othoman. Paris.
D’Ohsson, İ. M. (1972). “Harem-i Hümayun”, Hayat Tarih Mecmuası, Çev. Ayda Düz, (ilâve), C. 2, S. 9, İstanbul: 1-32;
Eldem, Sedad H. ve Akozan Feridun, Topkapı Sarayı. (Bir Mimari Araştırma). İstanbul, 1982.
Evliyâ Çelebi (2006). Seyahatnâmesi, Haz. Robert Dankoff, Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı. C.1. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Fendoğlu, Hasan Tahsin (1996). İslâm ve Osmanlı Hukukunda Kölelik ve Câriyelik, İstanbul: Beyan Yayınları.
Fürst, Paulus (1663). Türkische und Ungarische Chronica oder kurze historische Beschreibung aller deren zwicshen dem Gothloblithsten Fürsten Hauss Oesterrich auch andern Christlichen Botentaten. Nürnberg.
Göncü, T. Cengiz (2011). Harem ve Cariyelik, 19. Yüzyıl. İstanbul: TBMM Milli Saraylar Daire Başkanlığı.
Goodwin, Godfrey (1998). Osmanlı Kadınının Özel Dünyası. Çev. Sinem Gül. İstanbul: Sabah Kitapları. İnalcık Halil, “Harem Bir Fuhuş Yuvası Değil, Bir Okuldu”, S. 11, Chicago, 1990, s. 7-15.
https://www.academia.edu/33208400/Harem_Bir_Fuhuş_Yuvası_Değil_Bir_Okuldu_Halil_İnalcık / Erişim Tarihi 15 Mart 2019
İpşirli Argıt, Betül (2011). “18. Yüzyılda Harem-i Hümâyun'dan Çırağ Edilen Cariyeler”. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, S. 25, 3-33.
İpşirli Argıt, Betül (2017). Hayatlarının Çeşitli Safhalarında Haremi-i Hümayun Cariyeleri 18. Yüzyıl, İstanbul: Kitap Yayınevi.
İpşirli, Mehmet (1997). “Harem”. İslam Ansiklopedisi, C. 16, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 135- 138.
Kanar, Mehmet (2009). Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, C. 2. İstanbul: Say Yayınları. 2285.
Kocaaslan, Murat (2014). IV. Mehmed Saltanatında Topkapı Sarayı Haremi: İktidar, Sınırlar ve Mimari, İstanbul: Kitap Yayınevi.
Leyla Saz (1958), “Saray ve Harem Hâtıraları” Yeni Tarihi Dergisi. Mart. S. 15. 410-414.
Leyla Saz (1958). “Saray ve Harem Hâtıraları”. Yeni Tarih Dergisi, Eylül, S. 21. 507-510.
Mehmed Halife (1340). Târîh-i Gılmânî. İstanbul: Orhaniye Matbaası.
Menavino, Giovanni Antonia (1548). I Cinque Libri della Legge, Religione, e Vita de’ Turchi, della corte,  d’alcune guerre del Gran Turco. Venedik.
Necipoğlu, Gülru (2007). 15. ve 16. Yüzyılda Topkapı Sarayı, Mimari, Tören ve İktidar. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Nutku, Özdemir (1972). IV. Mehmet’in Edirne Şenliği (1675). İstanbul: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Özmutlu, Günnaz (2012). IV. Mehmed Dönemi Osmanlı Saray Hareminde Sanatçı Cariyeler (1677- 1687). Doktora Tezi, Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı.
Parlatır, İsmail (1992). Tanzimat Edebiyatında Kölelik, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Peirce, Leslie (2002). Harem-i Hümayun, Osmanlı İmparatorluğu’nda Hükümranlık ve Kadınlar. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
Postel, Guillaume (1560). De la Republique des Turcs  là ou l’occasion s’offrera, des Meurs  loys de tous Muhamedistes. Poitiers.
Râşid Memed Efendi (1865). Târîh-i Râşid. C.1. İstanbul: Matbaa-ı Âmire.
Râşid Memed Efendi ve Çelebizâde İsmaîl Âsım Efendi (2013). Târîh-i Râşid ve Zeyli, Hz. Abdülkadir Özcan, Yunus Uğur, Baki Çakır, Ahmet Zeki İzgöer, İstanbul: Klasik Yayınları.
Ricaut, Paul (2012). Osmanlı İmparatorluğu’nun Hâlihazırının Tarihi (XVII. Yüzyıl). Çev. H. İnalcık ve Nihan Özyıldırım. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Sakaoğlu, Necdet ve Nuri Akbayar (1999). Binbir Gün Binbir Gece-Osmanlı’dan Günümüze İstanbul’da Eğlence Yaşamı. İstanbul: DenizBank.
Sevengil, Refik Ahmet (1990). İstanbul Nasıl Eğleniyordu (1453’ten 1927’e kadar). İstanbul: İletişim Yayınları.
Taner, Haldun, Metin And ve Özdemir Nutku (1996). Tiyatro Terimleri Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara Üniversitesi Basımevi.
Tuğlacı, Pars (1985). Osmanlı Saray Kadınları, İstanbul. Uluçay, Çağatay (1971). Harem II. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Uluçay, Çağatay (1956). Haremden Mektuplar. İstanbul: Vakıf Matbaası.
Ünüvar, Safiye (2007). Saray Hatıralarım. İstanbul: LM Yayınları.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (1977). “Osmanlı Zamanında Saraylarda Musiki Hayatı”, Belleten, C. XLI, S. 161, Ocak. 79-114.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (1988). Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilâtı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Withers, Robert (1996). Büyük Efendi’nin Sarayı, Çev. Cahit Kayra. İstanbul: Pera Turizm ve Ticaret AŞ. Yayınları.

ISSN: 2667-5617
Yayın Aralığı: Yılda 6 Sayı
Başlangıç: 2006
Yayıncı: ASOS Eğitim Bilişim Danışmanlık Otomasyon Yayıncılık Reklam Sanayi ve Ticaret LTD ŞTİ