II. MEŞRUTİYET’İN İLANINDAN SONRA BAŞLAYAN TENSİKATTA VİLAYET KAPI KETHÜDALIKLARININ KALDIRILMASI MESELESİ
Bu makalede, Osmanlı devlet teşkilatında uzun süreden berimevcudiyetini sürdüren vilayet kapı kethüdalıklarına yönelik, 1908-1909tensikatında yapılan değişiklikler ve devam eden süreçte söz konusukurumun kaldırılması ele alınmıştır. Vilayet kapı kethüdaları, DâhiliyeNezaretindeki Kapı Kethüdaları Komisyonunda çalışan ve temsil ettiğivilayetlerin resmi işlerini yürüten memurlardır. Kapı kethüdaları esasolarak vilayetlerden Babıâli’ye gelen, Babıâli’den de vilayetlere gidenevrakı kaydeder ve kapı çukadarları vasıtasıyla onları ait olduğumakamlara iletir; muhaberatı kolaylaştırır, muamelatı hızlandırırlardı.Önemli muharreratın güvenli şekilde gönderilmesini sağlar, mevcutemirlerin de vilayetlere bildirilmesini üstlenirlerdi. Devlet teşkilatındaXVI. yüzyılın ikinci yarısından itibaren varlığı bilinen kapı kethüdaları;1793, 1863 ve 1909 tarihlerinde üç esaslı düzenlemeye tabitutulmuşlardır. İlk iki düzenlemeyle ilgili çalışmalar yapılmasına rağmenson düzenleme hakkında müstakil ve ayrıntılı bir araştırmayapılmamıştır. Bu konu, sadece II. Meşrutiyet’in ilanıyla başlayan yenidüzenlemeler bağlamında, Dâhiliye Nezareti tensikatı içinde kısaca elealınmıştır. Bu makalede, 1908 ve 1909 tarihlerinde vilayet kapıkethüdalıklarının kaldırılması meselesinin dâhiliye nazırı, sadrazam vekapı kethüdaları arasında, ayrıca Meclis-i Mebusan’da gündeme gelmesiile çözümüne ilişkin gelişmeler ve bilgiler, arşiv belgeleri ışığındayorumlanarak aydınlatılmaya çalışılmıştır. Sonuç olarak zamanla ortayaçıkan gelişmeler ve yenilikler, Osmanlı ülkesinde posta işlerinin eskisinegöre daha modern ve daha hızlı yöntemlerle yürütülmesini beraberindegetirmiştir. Dolayısıyla, evrak işlerinde kapı kethüdalarının aracılığınagerek kalmamış, 16 Mayıs 1909’da geleneksel Osmanlı sisteminin son kalıntılarından biri olan vilayet kapı kethüdalıkları Meclis-i Mebusantarafından kaldırılmıştır.
THE ISSUE OF ABOLITION OF PROVINCIAL KAPI KETHÜDALIKLARI AT THE REORGANIZATION (TENSIKAT) AFTER THE PROCLAMATION OF THE SECOND CONSTUTIONAL PERIOD
In this article, the changes made to the provincial kapı kethüdalıks, which had maintained their existence in the Ottoman State organization for a long time, during the 1908-1909 severance (personnel reduction) and the abolition of the said institution in the subsequent process was dealt with. Vilayet kapı kethüdaları (provincial stewards) are the provincial officers who work for the Kapı Kethüdaları Komisyonu (Committee) within the Interior Ministry and perform the official works of their respective provinces. Kapı kethüdas main work were the registration of the official documents that sent from provinces to Babıâli and the official replies of Babıâli, they also deliver these documents to the authorities they belong to with the help of kapı çukadars. Thus, the communication between different state institutions get easier, and the transactions became faster. They also provide the safe transaction of important documents, and the transmitting of orders to relevant institutions. Kapı Kethüdaları, which were present in the state organization from the second half of the 16th century; underwent radical reorganizations three times, in 1793, 1863 and 1909 respectively. While there are various studies about the first two reorganizations, there is no separate and comprehensive academic research about the third reorganization of 1909. This subject has been studied under the general reorganization of the Ministry of Interior (Dahiliye Nezareti Tensikatı), which was begun after the proclamation of the Second Constitutional Period (II. Meşrutiyet). In this article; the issue of abolition of the kapı kethüdalıkları at 1908 and 1909, the solution of this issue between the Minister of Interior (Dahiliye Nazırı), sadrazam (Prime Minister of the Ottoman Empire) and the kapı kethüdaları and the discussions in the Chamber of Deputies (Meclis-i Mebusan) were tried to explain in the light of archival documents. Consequently, the developments and changes that took place in the course of time led to postal work in the Ottoman state to be implemented with more modern and faster methods than in the past. Therefore, there was now no need for mediation of kapı kethüdas with regard to paperwork and consequently provincial kapı kethüdalıks, which were among the last remnants of the Ottoman system was abolished on May 16th, 1909 by the Ottoman Parliament.
___
Babıali Evrak Odası (BEO): nr.3445/258342, nr.3474/260497, nr.3582/268639, 1. ve 2. Belge, nr.3592/269338, 1, 2 ve 3. belgeler, nr.3596/269654, nr.3597/269721, nr.3599/26988 ve ekleri, nr.3613/270961, nr.3614/270982, nr.3628/272073.Dâhiliye Nezâreti Mektubî Kalemi (DH.MKT): nr.174/47, nr.1151/31, nr.1167/71, 1 Mayıs 1323, nr.2651/77 ve ekleri, nr.2678/69 ve ekleri, nr.2788/43, nr.2840/93, nr.2844/31, 1. ve 2. Belge, nr.2845/11, nr.2845/12, 1. ve 2. Belge, nr.2845/18, 1. ve 2. Belge, nr.2847/76, 1. Belge, 1 Haziran 1325; 2. Belge, 4 Haziran 1325, nr.2848/10, 1. ve 2. Belge, nr.2850/6 ve ekleri, nr.2862/81, bütün ekleriyle, nr.2862/89, bütün ekleriyle, nr.2886/81, 1. ve 2. Belge, nr.2889/47, 1. ve 2. Belge.
Dâhiliye Nezâreti Muhaberât-ı Umumiye İdaresi Belgeleri (DH.MUİ): nr.5-3/3, 1., 2., 3. ve 4. Belgeler; nr.6-1/4/2. Dosya Usulü İrâdeler (DUİT): nr.58/76.
İrâde - Dâhiliye (İ.DH): nr.35060 ve Ekleri. İrâde - Meclis-i Mahsus (İ.MMS): nr.27/1180 ve ekleri.
İrade Tekaüd Sandığı (İ.TKS): nr.22/77, nr.22/84, nr.23/14, nr.23/20, nr.23/43.
Maarif - Mektubi Kalemi (MF.MKT): nr.1131/2.
Maliyeden Müdevver Defterler (MAD.d): nr.9254.
Şûrâ-yı Devlet (ŞD): nr.1095/45, nr.1095/60, nr.1097/110, nr.1097/97, nr.1098/154.
Zabtiye Nezâreti (ZB): nr.603/46.
3 Numaralı Mühimme Defteri (966-968/1558-1560) (1993). (Yay. Haz.: Nezihi Aykut ve dğr.), Ankara: Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yay.
Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi (MMZC) (1982), C.2, Ankara: TBMM Basımevi.
MMZC (1982), C.3, Ankara: TBMM Basımevi.
MMZC (Tarihsiz), C.6, Ankara: TBMM Basımevi.
Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye (SDAO), 64. Sene, Hicri 1326.
Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, 65. Sene, 1326 Sene-i Maliye, Selanik Matbaası.
Takvim-i Vekayi, Def’a: 714; Def’a: 721.
Düstur, II. Tertip, C. 1.
İkdam, Numara: 5195
Akbayrak, Hasan (2009). Milletin Tarihinden Ulusun Tarihine – İkinci Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Ulus-Devlet İnşa Sürecinde Kurumsal Tarih Çalışmaları, İstanbul: Kitabevi Yay.
Bayur, Yusuf Hikmet (1991a). Türk İnkılâbı Tarihi, Cilt I, Kısım I. Ankara: TTK Yay., 4. Baskı (ilk baskısı 1940).
Bayur, Yusuf Hikmet (1991b). Türk İnkılâbı Tarihi, Cilt I, Kısım II. Ankara: TTK Yay., 4. Baskı (ilk baskısı 1940).
Canatar, Mehmet (2002). "Kethüdâ". Diyanet İslam Ansiklopedisi, Diyanet Vakfı, cilt 25, ss.332-334, Cezar, Yavuz (1986). Osmanlı Maliyesinde Bunalım ve Değişim Dönemi, İstanbul: Alan Yay
Devellioğlu, Ferit (2005). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Yay. Haz.: Aydın Sami Güneyçal, Ankara: Aydın Kitabevi Yay., 22. Baskı.
Doğan, Muzaffer (2010). “III. Selim Döneminde Devlet Teşkilâtına Dair Bazı Düzenlemeler”, Nizâm-ı Kadîm’den Nizâm-ı Cedîd’e III. Selim ve Dönemi, Ed. Seyfi Kenan, İstanbul: İSAM Yay., s.79- 104.
Doğan, Muzaffer (2011). “Tanzimat Dönemine Kadar İstanbul ve Bâbıâlî”, Tarih İçinde İstanbul Uluslararası Sempozyumu Bildiriler (14-17 Aralık 2010), Yay. Haz.: Davut Hut- Zekeriya Kurşun- Ahmet Kavas, İstanbul: Marmara Üniversitesi Yay.: 201-210.
Dördüncü, Muharrem (2013). İbrahim Hakkı Paşa’nın Hayatı ve Devlet Adamlığı (1863-1918), Ankara: Gazi Üniversitesi Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı Basılmamış Doktora Tezi.
Düşünmez, Döndü (2006). Tanzimat Devri Osmanlı Mülki İdaresinde Kapı Kethüdalığı, Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Doç. Dr. Muhittin Tuş.
Düşünmez, Döndü (2010). "Tanzimat Devrinde Kapı Kethüdalığı Müessesesi Hakkında Temel Bilgiler", Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S.28, Konya, s.375-401.
Ergün, Mustafa (1996). İkinci Meşrûtiyet Devrinde Eğitim Hareketleri (1908-1914), Ankara.
Findley, Carter V. (1986). “The Evolution of the System of Provincial Administration as Viewed from the Center”, Palestine in the Late Ottoman Period, Ed. David Kushner, Jerusalem: 3-29.
Findley, Carter V. (1994). Osmanlı Devleti’nde Bürokratik Reform Bâbıâli (1789-1922), Çev.: Latif Boyacı-İzzet Akyol, İstanbul: İz Yayıncılık.
Gökçe, Turan (1993). “Vüzerâ Kânûnnâmesi”, Tarih İncelemeleri Dergisi, VIII, İzmir, s.99-125.
İnal, İbnülemin Mahmut Kemal (1982). Son Sadrazamlar, C.III, İstanbul: Dergâh Yayınları.
İpşirli, Mehmet (1993). “Dâhiliye Nezâreti”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), C.8: 414- 416.
Kansu, Aykut (2017). 1908 Devrimi, Çev. Ayda Erbal, İstanbul: İletişim Yay., 8. Baskı (ilk baskısı 1995).
Kırmızı, Abdulhamit (2008). “Meşrutiyette İstibdat Kadroları: 1908 İhtilalinin Bürokraside Tasfiye ve İkame Kabiliyeti”, 1908-2008 Jön-Türk Devrimi’nin 100. Yılı Uluslararası Kongre (28-30 Mayıs 2008), Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi: 1-13.
Kolay, Arif (2017). “II. Meşrutiyet Döneminde Hariciye Nezaretinde Tensikat ve Bürokratik Değişim (1908-1910)”, Türkiyat Mecmuası, C.27/1: 193-214.
Kurşun, Zekeriya (2010). “İbrâhim Hakkı Paşa”, DİA, C.21: 311-314.
Nizri, Michael (2016). “Rethinking Center-Periphery Communication in the Ottoman Empire: The Kapı-Kethüdası”, Journal of the Economic and Social History of the Orient, S.59: 473-499.
Orhonlu, Cengiz (1969). “Osmanlı Devlet Teşkilâtına Aid Küçük Bir Risâle “Risâle-i Terceme””, Belgeler, C.IV, S.7-8, Ankara: TTK Yay.
Özkan, Asaf (2014). II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Askerî ve Mülkî Bürokraside Tasfiyeler: Askerî ve Mülkî Heyet-i Mahsusalar, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yay.
Sadri Sema (2002). Eski İstanbul Hatıraları, Hazırlayan: Ali Şükrü Çoruk, İstanbul: Kitapevi Yay
Tural, Erkan (2006a). II. Meşrutiyet Döneminde Devletin Restorasyonu Bağlamında 1909 Teşkilat ve Tensikat Kanunu, Dokuz Eylül Üniv. Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Basılmış Doktora Tezi, Danışman: Prof. Dr. Ergun Aybars, İzmir.
Tural, Erkan (2006b). “II. Meşrutiyet Dönemi’nde Danıştay (Şura-yı Devlet)”, ÇTTAD, V/13: 79-89.
Tural, Erkan (2008a). “Meşrutiyet Dönemi’nde Adliye Mezâhip Nezareti’nde Bürokratik Reform”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C.57, S.2: 223-252.
Tural, Erkan (2008b). II. Meşrutiyet Dönemi’nde Evkâf-ı Hümayûn Nezareti’nde Bürokratik Reform”, Vakıflar Dergisi, S.31: 205-225.
Tural, Erkan (2009a). Son Dönem Osmanlı Bürokrasisi, Ankara: TODAİE Yay.
Tural, Erkan (2009b). “Osmanlı Posta Bürokrasisi 1908-1914”, Tarih Araştırmaları Dergisi, C.28, S.46: 205-230.
Tural, Erkan (2009c). “II. Meşrutiyet Dönemi’nde Maârif-i Umûmiyye Nezâreti’nde Bürokratik Reform”, OTAM, S.22: 177-206.
Türk Dil Kurumu (2011). Türkçe Sözlük. 11. Baskı, Ankara: TDK yay.
Us, Hakkı Tarık (1939). Meclis-i Meb’usan Zabıt Ceridesi. 1293-1877, C.1, İstanbul: Vakit Matbaası.
Us, Hakkı Tarık (1954). Meclis-i Meb’usan Zabıt Ceridesi. 1293-1878 , C.2 (13 Aralık 1877-16 Şubat 1878 İn’ikadları). İstanbul: Vakit Matbaası.
Van, Nurettin (2012). “II. Meşrutiyet’in İlânından Sonra Polis Teşkilatının Değişimi ve Dönüşümü”, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.34: 281-293.
Yaman, Talât Mümtaz (1940). Osmanlı Mülkî İdaresinde Avrupalılaşma Hakkında Bir Kalem Tecrübesi, İstanbul: Cumhuriyet Matbaası.
Yaşaroğlu, Hasan (2017). “31 Mart Darbe-i Hâile-i Osmaniyesi yahut İstibdadın Sonu”, Turkish Studies - International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Darbeler ve Darbe Kalkışmaları Özel Sayısı, Volume.12/16 (Bahar 2017), DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.11852, ISSN:1308-2140, Ankara – Turkey, s.453- 470.
- ISSN: 2667-5552
- Yayın Aralığı: Yılda 4 Sayı
- Başlangıç: 2006
- Yayıncı: ASOS Eğitim Bilişim Danışmanlık Otomasyon Yayıncılık Reklam Sanayi ve Ticaret LTD ŞTİ