Yenisey Yazıtları nasıl tarihlendirilebilir?

Yenisey yazıtları, Yenisey Irmağı boyunca, Kırgızlar tarafından dikildiği sanılan ve bugün toplam sayısı 250’ye yaklaşan yazıtlardır. Bu yazıtlardan Uybat III (E 32) Yazıtı ilk bulunan yazıt olduğu hâlde N. Yadrintsev tarafından 1889 yılında II. Doğu Türk Kağanlığı’ndan kalan yazıtlar bulununcaya kadar bu yazıtların kimlere ait olduğu ve alfabenin niteliği hakkında pek bir şey bilinmiyordu. Thomsen’in bu alfabedeki harfleri çözmesinden sonra çalışmalar, daha çok Moğolistan bölgesi üzerinde yoğunlaşmış, bu yazıtları okuma girişimleri de olmuştur. Bu anlamda özellikle W. Radloff, S. Ye. Malov ve H. N. Orkun’un adını anmak gerekir. Yenisey yazıtlarının tamamında herhangi bir tarih kaydı bulunmamaktadır. Belki de yazıtlarda kullanılacak kadar gelişmiş bir takvim sistemleri yoktu. Yazıtların neredeyse tamamının ortak özelliği tarihsel olaylardan çok, yazıt kahramanının yaptığı işlerden, neden öldüğünden söz edilip kahramanın ağzından aile bireylerine, yurda, göğe ve güneşe özlem anlatılmış olduğu için Türk dili uzmanlarının dışındaki araştırmacıların ilgisini pek çekmemiştir. Bu yazıda elimizde metni bulunan 170 civarındaki yazıt ayrıntısıyla incelenmiş ve yazıt metinlerinde tarih kaydını çağrıştırabilecek anlatımlar üzerinde yoğunlaşılmış ve en azından birkaçının hangi tarihte dikildiği belirlenmeye çalışılmıştır.

How to date Yenisei Inscriptions?

Yenisei inscriptions are inscriptions along the Yenisei River having a total number of 250 and thought to have been erected by the Kyrgyz. Among these inscriptions, although the first discovered one was Uybat III (E 32) Inscription, not much had been known about the characteristics of the alphabet and who they belonged to until the inscriptions remained from the Second East Turkic Khanate was found in 1889 by N. Yadrintsev. After the decipherment of the letters in this alphabet by Thomsen, researches mostly focused on the Mongolian area, and attempts were also made to read these inscriptions. In this sense, we should mention the names Radloff, S. Ye. Malov and H. N. Orkun. None of the Yenisei inscriptions bear a date. Maybe they did not have advanced calendar systems to be used in the inscriptions. The common characteristic of almost every inscription is that they mention, rather than historical events, what the hero of the inscription did, why he died, and longing for family members, homeland, sky and sun as told from his mouth; as a result, they did not caught the attention of researches apart from scientists on Turkish language. In this article, 170 inscriptions, whose texts are available, have been analyzed in detail, and our attention has been devoted to the narrations in the texts which might be dated. It has been attempted to determine at least when a few of the inscriptions were erected.

PDF

___

AYDIN, E. 2007. Eski Türk Yazıtlarındaki Kırgız Seferleri Üzerine Notlar. Sibirische Studien / Sibirya Araştırmaları 2/1, 41–64.
AYDIN, E. 2011. Yenisey Yazıtlarında Geçen Türk Boyları Üzerine Notlar. Turkish Studies 6/1, 390–398.
BARTOLD, V. V. 2010. Orta Asya, Tarih ve Uygarlık. Türkçeye çev.: A. Batur, İstanbul: Selenge.
BATMANOV, I. A. – Z. B. ARAGAÇI (ÇADAMBA) – G. F. BABUŞKİN. 2006. Eski ve Bugünkü Yenisey Dili. Türkçeye çev.: K. Sarıgül – İ. Aydemir. Bişkek: Avrasya.
BAZIN, L. 1991. Les systèmes chronologiques dans le monde turc ancien. Budapest: Akadémiai Kiadó.
BAZIN, L. 1993. Quelques remarques d‟Epigraphie Turque ancienne. Türk Dilleri Araştırmaları 3, 33–41.
BUTANAYEV, V. – İ. BUTANAYEVA. 2007. Yenisey Kırgızları, Folklor ve Tarih. Türkçeye çev.: Y. Gümüş, İstanbul: Ötüken.
CHAVANNES, E. 2007. Batı Türkleri / Çin Kaynaklarına Göre. Türkçeye çev.: M. Koç, İstanbul: Selenge.
CLAUSON, G. 1976. Tonyukuk Abidesi Hakkında Bazı Notlar. Türkçeye çev.: İ. Enginün. Türkiyat Mecmuası XVIII (1973–1975), 141–148.
DROMPP, M. R. 1991. Supernumerary Sovereigns: Superfluity and Mutability in the Elite Power Structure of the Early Türks (Tujue). G. Seaman – D. Marks (edd.): Rulers from the Steppe: State Formation on the Inner Eurasian Periphery, Los Angeles: University of Southern California, 92–115.
ED: CLAUSON, G. 1972. An Etymological Dictionary of Pre–Thirteenth–Century Turkish. Oxford: Oxford University.
ERDAL, M. 1993. The runic grafiti at Yar Khoto. Türk Dilleri Araştırmaları 3, 87–108.
ERDAL, M. 2002. Anmerkungen zu den Jenissei–Inschriften. M. Ölmez – S.–Ch. Raschmann (hzl.): Splitter aus der Gegend von Turfan. (Festschrift für Peter Zieme anlässlich seines 60. Geburtstags). İstanbul, Berlin: [TDAD: 35], 51–73.
EREN, H. 2004. A. M. Şçerbak, Tyurkskaya runika, Proishojdenie drevneyşey pis’mennosti Tyurok, granicy ee rasprostraneniya i osobennosti ispol’zovaniya, St–Petersburg, 2001, 147 s. Rossiyskaya Akademiya Nauk. Institut lingvistiçeskich Issledovaniy. Türk Dili 636, 821–825.
GIRAUD, R. 1999. Gök Türk İmparatorluğu, İlteriş, Kapgan ve Bilge’nin Hükümdarlıkları (680– 734). Türkçeye çev.: İ. Mangaltepe. İstanbul: Ötüken.
GOLDEN, P. B. 2002. Türk Halkları Tarihine Giriş. Türkçeye çev.: O. Karatay, Ankara: KaraM.
GÖMEÇ, S. 1999. Kagan inisi İl Çor Tigin. XII. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 265–270.
GUMİLËV, L. N. 2002. Eski Türkler. Türkçeye çev.: D. A. Batur. İstanbul: Selenge.
HOFFMAN, H. 2003. Eski ve Orta Çağlarda Tibet. Türkçeye çev.: Ş. Tekeli. D. Sinor (der.): Erken İç Asya Tarihi. İstanbul: İletişim, 499–536.
KIZLASOV, L. R. 1960. Novaya datirovka pamyatnikov Yeniseyskoy pis‟mennosti. Sovyetskaya Arheologiya 1960/3, 93–120.
KORMUŞİN, İ. V. 2001. Kuzey Tuva Öğök–Turan Vadisindeki Göktürk Anıtlarının Bazı Özellikleri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 2000, 257–261.
KORMUŞİN, İ. V. 2008. Tyurkskiye Yeniseyskiye yepitafii, grammatika, tekstologiya. Moskova: Nauka.
LİU, M.–T. 2006. Çin Kaynaklarına Göre / Doğu Türkleri. Türkçeye çev.: E. Kayaoğlu – D. Banoğlu, İstanbul: Selenge.
ŌSAWA, T. 2011. Türk Bilge Kağan Tahta Oturduğu Zaman Kim Tölis Şad İdi?. Ü. Çelik Şavk (ed.): “Orhon Yazıtlarının Bulunuşundan 120 Yıl Sonra Türklük Bilimi ve 21. Yüzyıl” Konulu III. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Bildiri Kitabı, c. 2, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 611–628.
POTAPOV, L. P. 1972. Tyulberi Yeniseyskih runiçeskih nadpisey. Tyurkologiçeskiy Sbornik 1971, 145–166.
SALMAN, H. 1998. Türgişler. Ankara: Kültür Bakanlığı.
SALMAN, H. 2002. Türgişler. H. C. Güzel – K. Çiçek – S. Koca (edd.): Türkler, c. 2, Ankara: Yeni Türkiye, 412–420.
USEEV, N. 2010. Sahiplerinin Boyu Belirtilen Köktürk Harfli Yazıtlar. Turkish Studies 5/4, 1516– 1521.
VASİLYEV, D. D. 1983. Korpus Tyurkskih runiçeskih pamyatnikov basseyna Yeniseya. Leningrad: Akademiya Nauk SSSR.
VASİLYEV, D. D. 2011. Güney Sibirya‟daki Gök Türk Runik Yazıtlarında Adları Geçen Kişilerin Hayatları ve Kahramanlıkları Hakkındaki Tarihi Bilgiler. Ü. Çelik Şavk (ed.): “Orhon Yazıtlarının Bulunuşundan 120 Yıl Sonra Türklük Bilimi ve 21. Yüzyıl” Konulu III. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Bildiri Kitabı, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, c. 2, 901–910.