Sanat Tarihinde Bir Arketip: Daire Formu ve Göz

Tarih öncesi çağlardan günümüze insanoğlu, mitolojik, dini ve sosyolojik dışavurumlarında simgeselanlatımın bir yolu olarak daire formunu kullanmıştır. Uygarlık tarihinin görsel veri tabanı, daire formununbütünleştirici, güçlü ve kusursuz simgesel niteliğine dair birçok kayıtla doludur. İlkel dinlerde tanrısal varlığısorgulanan güneşin dairesel görüngüsünden, gotik dönemin ikonografik öğelerine kadar daire formu, resimselanlatılarda kutsallığın sembolü olmuştur. Göbeklitepe gibi tapınaklarda toplulukların dairesel bir düzende biraraya gelmelerinden hareketle, benzer bir eğilimin modern dünyada kentleşmede gözlemlenen bir olguolduğuna da değinilebilir. Özellikle Gotik dönem eserlerinden minyatürlere kadar güçlü simgesel yapısınedeniyle başvurulan dairesel düzenler, sosyolojik veriler barındıran önemli bir kompozisyon türü olarakgörülebilir. Erken Rönesans ve Hümanizm düşüncesine paralel yaygınlaşan tondo resimlerin daire formu,çağlar öncesinden günümüze mühür, para ve takıların daireselliğiyle ilişkisinin yanı sıra dairesel bir çerçevedendış dünyayı algılama anlamında da görme eylemiyle, izleyenin sanatçıyla aynı duygulanıma taşındığını dadüşündürmektedir. Rönesans resimlerinde bireyselleşen dış dünya algısı, hümanizma düşüncesinin göreningözünden ifade edilişinin de kanıtı niteliğindedir. Rönesans resimlerinde bireyselleşen dış dünya algısı,hümanizma düşüncesinin görenin gözünden ifade edilişinin de kanıtı niteliğindedir. Sanatçıların duygu vedışavurum anlamında güçlü sembolik arketipler taşıyan daire formunun bütünlüğünden yararlanmaları, onlarıbu bütünlüğü ifade etmenin çeşitli yollarını aradıkları farklı bir sürece sürüklemiştir. Bu süreçte modernizminçeşitli plastik çözümlemelerinde gözün yapısı ve görme eylemi irdelenmiş, felsefe ve ontoloji bağlamındatemel kaygı olmaya başlamıştır. Göz, algının başladığı nokta olmakla beraber ifadenin dairesel verilerininiletisel gücünü ortaya koyan bilimsel bir veri ve sanatta bu gücü temsil eden bir konu olarak da değerkazanmaya başlamış, birçok sanatçı tarafından bir konu olarak ele alınmıştır. Bu araştırmada, nitel araştırmayöntemi kullanılmış olup, araştırmanın amacı doğrultusunda literatür taranmış, dokümanlar incelenmiş vegüvenilir internet kaynaklarına ulaşılmıştır. Araştırma bağlamında, daire formundan hareketle görme eylemive göz ilişkisine, sanatta bir konu ve plastik bir bağlaç olarak yaklaşılmış, kuramsal bir tartışma yürütülmekamaçlanmıştır. Bu amaçla sanat tarihinde gözü bir konu olarak ele alan sanatçıların eserlerindeki yaklaşımlarüzerinden sunulmaya çalışmıştır.

An Archetype in Art History: Circle Form and the Eye

From prehistoric times to today, human beings have used the circle as a means of symbolicexpression in their mythological, religious and sociological expressions. The visual database of the history ofcivilization is replete with many records of the integrative, powerful and impeccable symbolic quality of thecircle. From the circular phenomenon of the sun whose divine existence is questioned in primitive religions tothe iconographic elements of the gothic period, the circle is often a symbol of holiness in pictorial narratives. Based on the circular gathering of communities in temples such as Göbeklitepe, a similar trend is also observedin urbanization in the modern world. Circular arrangements, which are used for their strong symbolic structure,especially from Gothic period works to miniatures, can be seen as an important composition type that containssociological data. The circle form of tondo paintings, which became widespread in parallel with the thought ofEarly Renaissance and Humanism, suggests that the viewer is moved to the same affect as the artist with theact of seeing the outside world from a circular frame, as well as the relationship with the circularity of seals,money and jewelry from ancient times to the present. The perception of the external world, which has becomeindividualized in Renaissance paintings, is also a proof of the expression of humanism through the eyes of thebeholder. The perception of the external world, which has become individualized in Renaissance paintings, isalso a proof of the expression of humanism through the eyes of the beholder. The fact that the artists benefitfrom the integrity of the circle form, which carries strong symbolic archetypes in terms of emotion andexpression, has led them to a different process in which they seek various ways of expressing this integrity. Inthis process, the structure of the eye and the act of seeing were examined in various plastic analyzes ofmodernism, and it began to be the main concern in the context of philosophy and ontology. Although the eyeis the starting point of perception, it has started to gain value as scientific data that reveals the communicativepower of the circular data of expression and as a subject that represents this power in art, and has been addressedas a subject by many artists. In this study, a qualitative research method was used, the literature was searchedfor the purpose of the study, the documents were examined and reliable internet sources were found. In thecontext of research, the aim was to conduct a theoretical discussion about the the circle form approached as atopic in art and a plastic conjunction, the act of seeing, and the relationship with the eye. For this purpose, it is presented through the approaches in the works of the artists who treat the eye as a subject in the history of art.

PDF

___

Abiha, Ç. B. (2012). Elif Şafak’ın Pinhan adlı romanında dört unsur ve daire sembolizmi. Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Dergisi.
Arnheim, R. (2009). Görsel düşünme. (2.bs.). (R. Öğdül, Çev.). Metis Yayıncılık.
Çelikbaş, E. Ö. (2018) Türk sanatında mistik bağlamda geometrik sembolizme genel bakış. Safran Kültür ve Turizm Araştırmaları Dergisi. 1(1), 55-66.
Crary, J. (2004). Gözlemcinin Teknikleri: Ondokuzuncu yüzyılda Görme ve Modernite Üzerine. (Çev. E. Daldeniz). Metis Yayınevi. (Orjinal yayın tarihi, 1990)
Erbek, M. (2002). Çatalhöyük’ten Günümüze: Anadolu Motifleri. T.C. Kültür Bakanlığı.
Erkal, M. (2000). Semboller ve Yorumları. Zafer Matbaası.
Ersoy, N. (2007). Semboller ve Yorumları. Dönence Yayınevi.
Ersoy, N. (2015). Semboller ve Yorumları. (3.bs.). Dönence Yayınevi.
Göğebakan, Y. (2017). Hale biçiminin kaynağı ve erken dönem hıristiyan resim sanatında kullanımı. Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, 21-36.
Jung, C. G. (2009). İnsan ve Sembolleri.(Çev. A. N. Babaoğlu). Okuyan Us Yayınları. (Orjinal yayın tarihi, 1964)
Jung, C. G. (2015). Dört Arketip. (Ed: M. Bilgin Saydam). (Çev. Z. A. Yılmazer). (5. Bs.). Metis Yayınları. (Orjinal yayın tarihi, 1902)
Kurt, A. O., Göler, M. E. (2017). Anadolu’da ilk tapınak: Göbeklitepe. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi, 21 (2), 1107-1138.
Macey, D. (2000). Critical theory. Penguin Books.
Özcan, Ö. H. (2003). Yuvarlak formların ortaya çıkışı ve avrupa resim sanatında tondo. Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü dergisi.
Salt, A. (2006). Ansiklopedi Semboller. Ruh ve Madde Yayınları.
Görsel 1: http://www.nationalgeographic.com.tr/makale/dunyanin-en-eski-tapinagi-gobekli-tepe- yenileniyor/2716
Görsel 2: http://fatosocultos.com.br/10-maiores-misterios-da-humanidade/
Görsel 3: http://indicium-levis.blogspot.com.tr/2014/09/isnsal-kent-plan.html
Görsel 4: http://indicium-levis.blogspot.com.tr/2014/09/isnsal-kent-plan.html
Görsel 5: http://www.cittasostenibili.it/industriale/industriale_Scheda_2.htm
Görsel 6: http://kisacames.blogspot.com.tr/2015/02/bizans-ikonalari.html
Görsel 7: http://sanatokuma.blogspot.com.tr/p/osmanl-minyaturu-klasik-sonras.html
Görsel 8: http://www.wanderingmee.com/2014/03/10-most-memorable-paintings-in-uffizi- gallery/
Görsel 9: https://www.debaser.it/leonardo-da-vinci/la-vergine-delle-rocce/recensione
Görsel 10: https://news.rambler.ru/other/38118482-andrey-klemeshev-o-diskussionnom- tsentregtrk-kaliningrad-i-bfu-im-kanta
Görsel 11: https://tr.wikipedia.org/wiki/Kazimir_Malevi%C3%A7 17.04.2021
Görsel 12: Adnan Çoker (1927) Küre Kentler - Artam Antik A.Ş. Müzayede 17.04.2021
Görsel 13: https://www.dunyadinleri.com/tr-TR/mitoloji/mitoloji/oku_antik-misirda-horusungozu-mitolojisi-ve-mitolojide-goz
Görsel 14: http://www.gazetebilkent.com/2014/03/26/mitoloji-tek-goz-mitleri/
Görsel 15: https://www.artsy.net/artwork/olafur-eliasson-fivefold-eye
Görsel 16: https://discover.stqry.com/v/16eyebenchesiiiandiii/s/235447dc507a29da976b 2b11785dee96
Görsel 17: https://in.pinterest.com/pin/133419207681905963/
Görsel 18: https://us2.campaignarchive.com/?u=b03ea2e1337cfda4ee389144b&id=fe7f876e0a&e= a906ef4303
Görsel 19: https://www.tripadvisor.com/LocationPhotoDirectLink-g226932-d2198173i31 865 7977-Kistefos_MuseetJevnaker_Jevnaker_Municipality_Oppland_Eastern_ Norway.htm
Görsel 20: Ahmet Güneştekin’in eseri- https://basin.ktb.gov.tr/TR-249174/sanatci-ahmet- gunestekin39in-39hafiza-odasi39-sergisi-a-.html