Ortaçağ Anadolu Türk İslam Mimarisinde Kanat ve Kuyrukları Ejderle Biten Figürler

Ejder, başı timsah, arslan, kurt ya da köpek görünümünde, gövdesi yılan veya balık şeklinde, kanatlı mitolojik ve efsanevi figürlerden birisidir. İslam sanatında tasvir edilen figürler arasında yer alan ejderler, Türklerin İran ve Ön Asya’ya gelmesi ile birlikte yayılmış, Anadolu Selçuklu dönemi eserlerinde yoğun olarak betimlenmiştir. Ortaçağ Anadolu Türk mimarisinde H. 605 /M.1208 tarihi ve H.777 / M. 1375 tarihi arasındaki süreçte yapıların bazılarında ejder figürü arslan figürlerinin kuyruklarında, bazılarında çift başlı kartal ve siren figürlerinin kanatlarında tasvir edilerek mitolojik birer figür halini almıştır. Bu çalışmada mimari yapılardaki bu uygulamalardan yola çıkılarak figürün farklı devir ve kültürlerde taşıdığı sembolik anlamlar araştırılmış, taş, metal ve ahşap işçiliği, minyatür ve çini sanatlarında kullanımı ile ilgili değerlendirme ve karşılaştırmalar yapılmıştır. Araştırma yapılan dönem içerisinde 2 kale, 2 kervansaray, 1 cami, 1 zaviye ve 2 kümbet olmak üzere 8 yapıda 20 figür tespit edilmiştir. Çift başlı kartal figürünün kanatlarının bitiminde tasarlanan ejder figürleri, Niğde Hüdavend Hatun Türbesi ve Divriği Ulu Camii’nde bulunmaktadır. Arslan figürlerinin kuyruğunda yer alan ejder figürleri Hasankeyf Kalesi Küçük Saray, Ulu Beden Burcu, Kesikköprü Han, Hüdavend Hatun Kümbeti, Dazya (Gümüş Top) Köyü Zaviyesi ve Erçiş Zortul Kümbeti'nde bulunmaktadır. Yapıların 2’si Artuklu, 2’si Anadolu Selçuklu, 1’i Mengücek, 1’i İlhanlı, 1’i Eretna, 1’i Karakoyunlu dönemine aittir. Figürler yapıların dış cephelerinde yer almaktadır ve genel olarak Selçuklu stilinde tasvir edilmiştir. Kale, han ve camide genellikle arslan ve çift başlı kartal figürlerinin sultanı, devleti temsil eden güç göstergesi; kuyruklarında saldırmaya hazır olarak verilen ejder figürlerinin ise düşmanı simgelediği, böylece aynı figür üzerinde iki zıt prensibi temsil etmek üzere birlikte tasarlandığı düşünülmektedir. Böylelikle aydınlık ve güneş simgesi olan figürler çok daha güçlü olacak şekilde birlikte betimlenmiştir. Çift başlı kartal ve arslan figürleri; güneş, aydınlık, ejder figürü ise; ay, yer altı, karanlık sembolüdür. Türbelerde ise kartal ve siren figürleri ile birlikte tasvir edilen ejder figürlerinin hayat ağacı tasarımlarında yapıda yatan kişiyi koruyan tılsım ve muska olarak kullanıldığı görülmektedir. Ait oldukları toplulukların kültür düzeylerini ve sosyal yaşamlarına ışık tutan ejder figürleri, farklı devir ve kültürlerde, farklı sanat eserlerinde yer alsalar da tarihi süreç içerisinde anlamlarını yitirmemiş, işlevsel özelliklerini korumaya devam etmişlerdir.

Figures With Dragon Tails and Wings in Medieval Anatolian Turkish-Islamic Architecture

The dragon is one of the winged mythological and legendary figures with the head of a crocodile, lion, wolf or dog, its body in the form of a snake or fish. The figures, depicted in Islamic art, became widespread after the Turks came to Asia Minor and Iran, and were used extensively in the works of the Anatolian Seljuk period. In the period between H. 605 / M. 1208 and H. 777 / M. 1375 in medieval Anatolian Turkish architecture, dragon figures were depicted on the tails of lions, on the wings of double-headed eagle and sirens as mythological figures. In this study, based on these applications in architectural structures, the symbolic meanings of the figure in different periods and cultures were investigated, and evaluations and comparisons were made about its use in stone, metal and woodworking, miniature and tile arts. During the period, 20 figures were identified in 8 structures, including 2 castles, 2 caravanserais, 1 mosque, 1 zawiya and 2 cupolas. The double-headed eagle with dragon wings are located in Niğde Hüdavend Hatun Tomb and Divriği Ulu Mosque. Dragon tailed lions are located in Hasankeyf Castle Small Palace, Ulu Body Bastion, Kesikköprü Han, Hüdavend Hatun Vault, Dazya Village Lodge and Erçiş Zortul Vault. 2 of the structures are Artuqid, 2 Anatolian Seljuk, 1 Mengücek, 1 İlhanlı, 1 Eretna, 1 Karakoyunlu period. The figures, were located on the exterior of the buildings are generally depicted in the Seljuk style. In the castle, inn and mosque, it is thought that lion and double-headed eagles which are symbols of sun, usually represent the sultan and power, dragons which are symbols of moon, underground, dark, represent the enemy. They represent two opposite principles on the same figure and are depicted much stronger together. In the tombs the dragon figures, which are depicted together with the eagle and siren figures, are used as amulets to protect the person lying in the tree of life designs. The research has shown that the dragon figures, which shed light on the cultural levels and social lives of the communities they belong to, have not lost their meaning in the historical process and have preserved their functional characteristics, even though they are included in different works of art in different eras and cultures.

PDF

___

Acun, H. (1993). Tokat-Pazar Mahperi Hatun Kervansarayı Çeşmesinin ejder başlı lülesinin bulunuşu. Yılmaz Önge'ye Armağan, 263-266.
Akalın, Ş. (1998). Hudâvend Hatun Kümbeti. TDVİA. Türkiye Diyanet Vakfı Yay., 28, 284-285.
Akçıl, N.Ç. (2004). Mengücüklüler (Mimari). TDVİA. Türkiye Diyanet Vakfı Yay., 29, 142-143.
Akok, M. (1969). Kayseri'de Tuzhisarı, Sultanhanı, Köşk Medrese ve Alaca Mescit diye tanınan üç Selçuklu mimarî eserin rölövesi. Türk Arkeoloji Dergisi, 17(25) 41.
Altıer, S. (2008). Bektaşi İkonografisi Üzerine Bir Deneme: Hacı Bektaş Veli Müzesi’ndeki Figürlü Keşkül-ü Fukaralar. SDÜFEFSBD, 17, 101-116.
Altun, A. (1978). Anadolu’da Artuklu Devri Türk mimarisinin gelişmesi. Kültür Bakanlığı Yay.
And, M. (2015). Minyatürlerle Osmanlı- İslâm mitologyası. Yapı Kredi Yay.
Arel, H. (1962). Divriği Ulu Cami kuzey portalinin mimarî kuruluşu. Vakıflar Dergisi, 113-127. https://hdl.handle.net/11352/1395
Arık, O.R. (2007). Anadolu toprağının hazinesi çini. Kale Grubu Kültür Yay.
Aslanapa, O. (1971). Diyarbakır Sarayı kazasından ilk rapor. Türk Arkeoloji Dergisi, 11, 10-18.
Aslanapa, O. (2007). Anadolu’da ilk Türk mimarisi başlangıç ve gelişmesi. Ankara: AYK.
Bağcı, S. (1998). Gerçeğin suretinin saklandığı yer: ayna. Sultanların aynaları. TC Kültür Bakanlığı Yayınları.
Bakırer, Ö. (2000). Onüçüncü ve ondördüncü yüzyıllarda Anadolu mihrabları. TTKB.
Bingöl, E. (2020). Erciş Karakoyunlu Dönemi tarihi ve kültür varlıkları, [Yüksek Lisans Tezi]. Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı.
Bozer, R. & Çeken, M. (2016). Anadolu Selçuklu Mimarisi Müze Eserleri. Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı.
Cantay, G. (2014). Anadolu Selçuklu ve Osmanlı darüşşifaları. AKMY.
Çaycı, A. (2002). Anadolu Selçuklu Sanatı’nda gezegen ve burç tasvirleri. T.C. Kültür Bakanlığı Yay.
Çetin, Y. (2013). Mardin Savurkapı (Sitti Radviye) Hamamı’nda bulunan figürlü taş plastik süslemelerin Türk Süsleme Sanatı ikonografisi açısından bir değerlendirmesi”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi The Journal of International Social Research, 6(25), 178-188.
Çevrimli, N. (2012). Değişik işlevli bir grup madeni eser örnekleri üzerinde görülen ejder figürleri hakkında bir değerlendirme. Vakıflar Dergisi, 37, 193-222.
Çobanoğlu, A.V. (2012). Divriği Ulucami. TDVİA. Türkiye Diyanet Vakfı Yay., 42, 95-99.
Çoruhlu Y. (1993). İslamiyetten önceki Türk sanatında hayvan mücadele sahneleri. Sanat Tarihinde İkonografik Araştırmalar, Güner İnal’a Armağan, 117- 141.
Çoruhlu, Y. (2011a). Türk mitolojisinin ana hatları. Kabalcı Yay.
Çoruhlu, Y. (2011b). Erken Devir Türk Sanatı. Kabalcı Yay.
Çoruhlu, Y. (2014). Türk sanatında hayvan sembolizmi. Kömen Yay.
Çulpan, C. (1975). Türk taş köprüleri (Ortaçağdan Osmanlı devri sonuna kadar). TTKB.
Denknalbant, A. (2009). Sultan Hanı. TDVİA. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., 37, 504-505.
Diez, E. & Aslanapa, O. (1955). Türk Sanatı. İTÜ Yay.
Durukan, A. (2012). Ortaçağ’ın sönmeyen yıldızı: Divriği Ulu Cami ve Darüşşifası. Hayat Ağacı Sivas Şehir Kültür Dergisi Özel Sayısı. (Ed. Ahper Nuri Delican), 19, 19-40.
Esin, E. (1969-1970). Selçuklu sanatı evren tasvirinin Türk ikonografisinde menşeleri. Selçuklu Sanatı Araştırmaları I, 161-182.
Gabriel, A. (1934). Monuments Turcs D’Anattolie II Amasya Tokat Sivas, E. De. Boccard.
Gabriel, A. (1993). Diyarbakır Surları. Çev. Kaya Özsezgin, Diyarbakır Tanıtma, Kültür ve Yardımlaşma Vakfı.
Gabriel, A.L. (1999). Anadolu’da Türk anıtları I Niğde, (Haz. Faruk Yılmaz). Niğde Belediyesi Yay.
Gierlichs, J. (1996). Mittelalterliche tierreliefs in Anatolien und Nordmesopotamien. E. Wasmuth.
Görür, M. (1999). Beylikler dönemi mimarisinde taş süsleme. [Yayımlanmış doktora tezi]. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı.
Gündoğdu, H. (2004). Tokat'tan birkaç figürlü kabartma hakkında. Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, 13, 65-93.
Gündüz, S. (2002). Karatay Han portalleri süsleme programı ikonografisi. Ortaçağ’da Anadolu Prof. Dr. Aynur Durukan’a Armağan, 291-307.
İnal, G. (1971). Susuz Handaki ejderli kabartmanın Asya kültür çevresi içindeki yeri. Sanat Tarihi Yıllığı, 4, 153-181. https://dergipark.org.tr/tr/pub/iusty/issue/34600/382102
Karaduman, H. (2005). David Koleksiyonu'nda bulunan bazı Türk Eserleri ve düşündürdükleri. Vakıflar Dergisi, 29, 481-496.
Keskiner, C. (2007). Turkish Motifs, Turkish Touring and Automobile Association. Kılıç, S. (1994). Kâbe’deki sembolizm üzerine bir deneme. İslâm’da Sembolik Dil, İnsan Yay., 49- 73.
Kuban, D. (2010). Divriği mucizesi. Yapı Kredi Yay.
Nicolle D. (2013). The Zangid Bridge of Ǧazīrat ibn ʿUmar (Ayn Dīwār/Cizre): a new look at the carved panel of an armoured horseman, d’etudes orientales. Bulletin, 223-264.
Ocak, A.Y. (2013). Alevî-Bektaşî inançlarının İslâm öncesi temelleri. İletişim Yayınları.
Öney, G. (1967). Niğde Hüdavend Hatun Türbesi figürlü kabartmaları. Belleten, 31(122), 143-167.
Öney, Gönül (1969a). Anadolu Selçuklu sanatında ejder figürleri. Belleten, 33(130), 171-192.
Öney, G. (1969b). Anadolu Selçuklu mimarisinde arslan figürü. Anadolu (Anatolia), 13, 1-41.
Öney, G. (1971). Selçuklu mimarisinde aslan figürü, Lion Figures in Anatolian Seljuk Architecture. Anadolu,(Anatolia), 13, 1-64.
Öney, G. (1992). Anadolu Selçuklu mimari süslemesi ve el sanatları. Türkiye İş Bankası Kültür Yay.
Önkal, H. (2015). Anadolu Selçuklu türbeleri. AKMY.
Özbek, Y. (2007). Tuzhisar Sultan Hanı. Anadolu Selçuklu Kervansarayları Selçuklu Dönemi Kervansarayları. (Ed. Hakkı Acun). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., 175-193.
Özkan, E. (1993). Cizre Köprüsü. TDVİA. Türkiye Diyanet Vakfı Yay., 8, 40.
Özkarcı, M. (2001). Niğde’de Türk mimarisi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay. https://doi.org/10.33404/anasay.534493
Özkarcı, M. (2007). Niğde (Mimarî). TDVİA. Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 33: TTKB. 95-98.
Özkeçeci, İ. & Özkeçeci Ş.B. (2007). Türk sanatında tezhip. Seçil Ofset.
Özüdoğru, Ş. (1989). Karaman'da Türk mimari eserleri süslemeleri, Mimar Sinan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Ana Bilim Dalı, Doktora Tezi.
Parla, C. (2016). Diyarbakır Surlarının Artuklu dönemi figürlü kabartmaları. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 4(33), 1-23. 10.7827/TurkishStudies.8365
Rudenko, S.İ (1968). Drevneyşie v Mire Xudojestvennie Kovrie Tkani.
Saklavcı, F. (2015). Alevî-Bektaşî inançlarında sembol ve motifler. Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
Sözen, M. (1972). Anadolu medreseleri. 2, İTÜ Matbaası.
Şahin, İ. (2002). Kırşehir. TDVİA. Türkiye Diyanet Vakfı Yay., 25, 481-485.
Tanındı, Z. (2006). Siyer-i Nebî İslam tasvir sanatında Hz. Muhammed’in hayatı. Hürriyet Vakfı Yay.
Top M. (1999). Erçiş Zortul Kümbeti. Dünyada Van Valiliği Kültür ve Sanat Dergisi, 7(19): 23-26.
Ülgen, A.S. (1962). Divriği Ulu Camîî ve Darüş-şîfası. Vakıflar Dergisi, 5, 93-98
Yazar, T. (2004). Türk mimarisinde ‘kozmik eksen’ tasarımları. Çağdaş Türklük Araştırmaları Sempozyumu 8-10 Mayıs 2002, 348-361.
Yurdakul, E. (1969). Tokat Vilâyetinin Gümüştop (Dazya) Köyündeki XIV ‘ncü yüzyıla ait eski eserler. Vakıflar Dergisi, 8, 243-247.
Yücel, A. (1997). Hacı Bektaş Velâyetnâmesinde ejderha motifi. Hacı Bektaş Veli Armağanı. Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi, 115-120.
https://www.haberler.com/ani-de-kazi-calismalarinda-bulundu-muzede-9911639- haberi/29.07.2021.
http://journals.openedition.org/beo/1404 29.07.2021.