OMBUDSMANLIK KURUMUNUN OSMANLI KÖKLERİ

Anayasamızda 2010 yılında yapılan değişiklikle Kamu Denetçiliği Kurumu oluşturulmuştur. Dünyada ombudsmanlık olarak tanınan kurum, ilk olarak İsveç Kralı XII. Charles tarafından kurulmuştur. İsveç Kralının ombudsmanlığı kurduğu sırada Osmanlı ülkesinde olması sebebiyle, kurumun kökeninin Osmanlı kurumları olduğu kabul edilmektedir. Konuya ilişkin araştırmalarda, çok sayıda Osmanlı kurumundan bahsedilmiştir. Ancak kralın Osmanlının hangi kurumundan yararlanarak ombudsmanlığı oluşturduğu tespit edilmiş değildir. Osmanlı kurumlarını ombudsmanlık kurumu ile karşılaştıran yeterli çalışma bulunmamaktadır. Çalışmada, ombudsmanlık kurumunun kaynağı olarak gösterilen Osmanlı kurumları, ombudsmanlık kurumu ile karşılaştırılmıştır. Bu şekilde hangi kurumların ombudsmanlığa kaynaklık etmiş olabileceği, hangi kurumların ilgisiz bulunduğu belirlenmeye çalışılmıştır. Kaynaklarda Divan-ı Mezalim, Divan-ı Hümayun, Divan-ı İşraf, mehayif müfettişleri, veziriazam, kazasker, kadı’l-kudat, müfti, şeyhülislam, kadı, muhtesib, fütüvvet ve Ahilik gibi kurumların ombudsmanlık ile ilişkili olduğu ileri sürülmüştür. Bahsi geçen Osmanlı kurumlarının tümü, denetim faaliyetleri yapmıştır. Çalışmamızda ombudsmanın devlet teşkilatındaki statüsü, görev ve yetkileri, nitelikleri, işlevleri, harekete geçme ve araştırma usulü, işlemleri ve kararlarının bağlayıcılığı gibi özellikler ele alınmıştır. Divan-ı Mezalim, Divan-ı İşraf ve kadı’l-kudat kurumları, Osmanlı devlet teşkilatında yoktur. Kazasker ve kadı yargılama görevleri yapmışlardır. Ahilik, ombudsmanlığın kurulduğu dönemde zayıflamış bir sivil kuruluştur. Bu kurumların ombudsmanlığın kökeni olma ihtimali yoktur. Divan-ı Hümayun, mehayif müfettişi ve veziriazam, ombudsmanlığa benzer ve farklı özelliklere sahip olmuştur. Bu sebeple ombudsmanlığın bazı özelliklerinin bu kurumlardan alınmış olma ihtimali yüksektir. Müftiler ise ombudsmana diğer Osmanlı kurumlarından daha çok benzemektedir. Müftilik ile ombudsmanlığı karşılaştıran daha derin çalışmalara ihtiyaç vardır.

OTTOMAN ROOTS OF OMBUDSMAN

Turkish Ombudsman Institution has been established in 2010 by a constitutional amendment. The institution is known as ombudsman in the World. The Ombudsman’s Office was founded by the Swedish King Charles XII in 1713. Because the king of Sweden was in the Ottoman country at the time of the establishment of the ombudsman, it was accepted that the institution has Ottoman roots. Studies on the subject mentioned a number of Ottoman institutions. It is not clear that which Ottoman institution inspired the King. There are not enough studies comparing the Ottoman institutions with the ombudsman institution. In the study, the Ottoman institutions, which are shown as the source of the ombudsman institution, were compared with the ombudsman institution. In this way, it has been tried to determine which institutions may have been the source of ombudsman and which institutions are irrelevant. It has been claimed that Ottoman institutions such as Mazalim Court, Imperial Council, Divan-i Ishraf, injustice inspectors, grand vizier, kazasker, qadi al-kudat, mufti, sheik al-islam, qadi, muhtesib, futuwwah and Akhi Organization have been related to ombudsman. All of the aforementioned Ottoman institutions carried out audit activities. In this study, the status, duties and powers, qualifications, functions, starting of research and research methods, operations and the binding of the decisions of the ombudsman are discussed. Mazalim Court, Divan-i Ishraf and qadi al-kudat are institutions that have taken part in the Islamic State Organization. Different institutions took their places in the Ottoman organization. Kazasker and qadi are members of judiciary. Akhi Organization weakened during the ombudsman’s establishment. For these reasons these institutions cannot have the origin of ombudsman. Imperial Council, injustice inspector and grand vizier had similar and different characteristics with ombudsman. Some characteristics of ombudsman may be taken from these institutions. The mufti are more similar to the ombudsman than other Ottoman institutions. Deeper studies are needed comparing mufti and ombudsman.

PDF

___

82 Numaralı Mühimme Defteri. (2001). Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü.
Akyılmaz, G. (1999). Osmanlı Devletinde Reaya Kavramı ve Devlet-Reaya İlişkileri. Osmanlı Ansiklopedisi. Yeni Türkiye.
Akyüz, V. (1995). İslam Hukukunda Yüksek Yargı ve Denetim Divan-ı Mezalim. İstanbul: İFAV.
Altuğ, Y. (1968). Vatandaşı İdarenin Yetki Tecavüzlerine Karşı Koruyan “Ombudsman” Müessesesi. Yargıtay Yüzüncü Yıldönümü Armağanı içinde (ss. 159–172). İstanbul Cezaevi Matbaası.
Ansay, S. Ş. (2002). Hukuk Tarihinde İslam Hukuku. Ankara: Turhan.
Arı, S. (2017). İsveç, İngiltere, Fransa ve Türkiye Ombudsmanlık Kurumları: Karşılaştırmalı Bir Analiz. International Journal of Disciplines Economics & Administrative Sciences Studies, 3(3), 135–151.
Arklan, Ü. (2006). Bir Kamu Denetim Sistemi Olarak Ombudsman ve Türkiye’de Uygulanabilirliği. Selçuk Üniversitesi İletişim Fakültesi Akademik Dergisi, 4(3), 82–100.
Armağan, S. (1972). Dilekçe Hakkı ve 1961 Anayasası. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
Ataman, T. (1997). Ombudsman ve Temiz Toplum. Yeni Türkiye, (14), 779–789.
Atar, F. (1995). Fetva. TDV İslam Ansiklopedisi. TDV.
Ateş, H. (2017). A Pioneering Institution For Ombudsman: Hisbah. Ombdusman Akademik, 3(6), 21–48.
Avcı, M. (2018). Türk Hukuk Tarihi. Konya: Atlas Akademi.
Avşar, Z. (2012). Ombudsman İyi Yönetilen Türkiye İçin Kamu Denetçisi. İstanbul: Hayat.
Aydın, M. Â. (2006). İslam Hukuku’nun Osmanlı Devleti’nde Kanun Hukukuna Doğru Geçirdiği Evrim. Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları, Bahar(1), 11–21.
Aydın, M. Â. (2015). Türk Hukuk Tarihi. İstanbul: Beta.
Babüroğlu, O. ve Hatiboğlu, E. N. (1997). Ombudsman (Kamu Hakemi) Kurumu İncelemesi: Devlette Bir Toplam Kalite Mekanizması Örneği. (O. (Kamu H. Kurumu, Çev.). İstanbul: TÜSİAD.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Cevdet Hariciye (C.HR), 31/1542. (1124, 2 Mayıs).
Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), İbnülemin Hariciye (İE.HR), 10/1022. (1122, 1 Şubat).
Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), İbnülemin Hariciye (İE.HR), 15/1458. (1121, 14 Mayıs).
Başgil, A. F. (1944). Vatandaşların Büyük Millet Meclisine Müracaat Hakkı. Ankara: Yeni Cezaevi Matbaası.
Berki, A. H. (1955). Hukuk Tarihinden İslam Hukuku 1. Ankara: Diyanet İşleri Reisliği.
Berki, A. H. (1962). İslam Şeriatinde Kaza (Hüküm ve Hakimlik) Tarihi ve İfta Müessesesi. Ankara: Yargıçoğlu Matbaası.
Buhari-Gulmez, D. (2013). Ombudsmanship and Turkey’s Europeanization in “World Society”. C.
Rumford (Ed.), New Perspectives on Turkey-EU Relations içinde (ss. 17–30). New York: Routledge.
Buhari-Gulmez, D. (2016). Europeanization in a Global Context: Integrating Turkey into the World Polity. London: Springer.
Coşkun, B. ve Günaydın, H. (2015). Ombudsmanlığın Kökeni Meselesi Bağlamında Türk-İslam Devlet Geleneğinde Şikayet Hakkının Kurumsal Tekamülü. Ombdusman Akademik, 2(3), 9–60.
Demir, G. (2008). Ombudsmanlık “Yolsuzluklara” Çare Olabilir Mi? 17 Ocak 2019 tarihinde http://ahilik.net/ombudsmanlik-yolsuzluklara-care-olabilirmi-ahi-galip-demir/ adresinden erişildi.
Demirpolat, A. ve Akça, G. (2004). Ahilik ve Türk Sosyo-Kültürel Hayatına Katkıları. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (15), 355–376.
Diamandouros, N. (2013). Avrupa Ombudsmanı Nikiforos Diamandouros’un Konuşması. I. Uluslararası Kamu Denetçiliği (Ombudsmanlık) Sempozyumu içinde (ss. 12–18). Ankara.
Doğan, K. C. (2015). Ahilik Teşkilatı, Ombudsman ve Etik İlişkisi. Global Journal of Economics and Business Studies, 4(7), 28–36.
Düzenli, P. (2013). Ma’ruzat Şeyhülislam Ebussuud Efendi. İstanbul: Klasik.
Ekinci, E. B. (2014). Osmanlı Hukuku Adalet ve Mülk. İstanbul: Arı Sanat.
Ergin, O. N. (1995). Mecelle-i Umur-ı Belediyye. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı.
Erhürman, T. (2000). Türkiye İçin Nasıl Bir Ombudsman Formülü. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 49(1–4), 155–180.
Eryılmaz, B. (2012). Kamu Yönetimi. Kocaeli: Umuttepe. European Ombudsman Annual Report 2016. (y.y.). file:///D:/Belgeler ve Masaustu/Desktop/AnnualReport2016_EN_web_final.pdf adresinden erişildi.
Fendoğlu, H. T. (2000). Türk Hukuk Tarihi. İstanbul: Filiz.
Fendoğlu, H. T. (2016). Cumhurbaşkanlığı Sisteminde Ombudsman Denetimi: İdarenin Kamu Denetçiliği Kurumu Tarafından Denetlenmesi. Ombdusman Akademik, 3(5), 13–36.
Gözler, K. (2016). Devlet Başkanları. Bursa: Ekin.
Gözler, K. ve Kaplan, G. (2015). İdare Hukuku Dersleri. Bursa: Ekin.
Gregory, R. ve Giddings, P. (2000). The Ombudsman Institution: Growth and Development.
Righting Wrongs The Ombudsman in Six Continents içinde . Amsterdam: IOS Press.
Halaçoğlu, Y. (1991). XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
İnalcık, H. (2012). Osmanlı İmparatorluğu: Klasik Çağ (1300-1600). İstanbul: Yapı Kredi.
İpşirli, M. (2010). Şeyhülislam. TDV İslam Ansiklopedisi. TDV.
Kavili Arap, S. (2015). 40. Yılında İngiltere’de Yerel Yönetim Ombudsmanı. Ege Akademik Bakış, 15(1), 65–80.
Kazan, Ş. (y.y.). Dünü ve Bugünü, Doğusu ve Batısıyla İnsan Hakları. Ankara: Keşif.
Kazıcı, Z. (1988). Ahilik. TDV İslam Ansiklopedisi. TDV.
Kazıcı, Z. (1998). Hisbe. TDV İslam Ansiklopedisi. TDV.
Mumcu, A. (2007). Divan-ı Hümayun. Ankara: Phoenix.
Örsten, S. (2007). Osmanlı Hukuk Tarihi Kaynağı Olarak Fetva Mecmuaları. Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları, (4), 29–40.
Ortaylı, İ. (1994). Hukuk ve İdare Adamı Olarak Osmanlı Devletinde Kadı. Ankara: Turhan.
Osmanlı Arşivi’nde Şeyhülislam Fetvaları. (2015). İstanbul: Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı.
Özcan, A. (2003). Kanunname-i Al-i Osman (Tahlil ve Karşılaştırmalı Metin). (E. Özvar, Ed.). İstanbul: Kitabevi.
Pakalın, M. Z. (1983). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
Pickl, V. (1997). Ombudsman Sistemlerinin İslami Temelleri. Yeni Türkiye, (14), 800–805.
Pickl, V. J. (1986). Ombudsman ve Yönetimde Reform. Amme İdaresi Dergisi, 19(4).
Reif, L. C. (2004). The Ombudsman, Good Governance, And The International Human Rights System. Leiden: Koninklijke Brill NV.
Şafaklı, O. V. (2009). Kamu Denetiminde Etkinlik Aracı Olarak “Ombudsman” ve AB Sürecinde KKTC’deki Uygulamaya Karşılaştırmalı Bir Bakış. Afyon Koctepe Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, XI(II), 161–197.
Sağlam, A. (2012). İdarenin Yargı Dışı Denetim Yollarından Biri Olan Ombudsmanlık (Kamu Denetçiliği) Kurumu ve İdari Yargı İle İlişkisi. Çankaya Üniversitesi.
Şentop, M. (2005). Osmanlı Yargı Sistemi ve Kazaskerlik. İstanbul: Klasik.
TBMM Genel Kurul Tutanağı, Dönem:24, Yasama Yılı:2, Birleşim:119. (2012, 13 Haziran). https://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/tutanak_g_sd.birlesim_baslangic?P4=21203&P5=B &PAGE1=1&PAGE2=95 adresinden erişildi.
Tekin, M. (2006). Bir Sosyal Kontrol Aracı Olarak Ahilik ve Toplumsal Dinamikleri. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (21), 219–235.
Tutal, E. (2014). Dünyada ve Türkiye’de Ombudsmanlık. Ankara: Adalet.
Üçok, C., Mumcu, A. ve Bozkurt, G. (2017). Türk Hukuk Tarihi. Ankara: Turhan.
Uler, Y. (1990). Ombudsman (Kamu Denetçisi). I. Ulusal İdare Hukuku Kongresi Üçüncü Kitap içinde . Ankara.
Uluçay, M. Ç. (1944). XVII. Asırda Saruhan’da Eşkiyalık ve Halk Hareketleri. İstanbul: Resimli Ay Matbaası.
Uzunçarşılı, İ. H. (1988a). Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Uzunçarşılı, İ. H. (1988b). Osmanlı Devleti Teşkilatına Medhal. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Uzunçarşılı, İ. H. (1988c). Osmanlı Devletinin Merkez ve Bahriye Teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Wahab, I. I. (1979). The Swedish Institution of Ombudsman: An Instrument of Human Rights. LiberFörlag.
Yakut, E. (2003). II. Meşrutiyet Dönemi’nde Müftülerle İlgili Gerçekleştirilen Hukuki Düzenlemeler. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 3(1), 33–54.
Yakut, E. (2005). Şeyhülislamlık Yenileşme Döneminde Devlet ve Din. İstanbul: Kitap.
Yılmaz, C. (Ed.). (2011). Bab Mahkemesi 46 Numaralı Sicil. İstanbul Kadı Sicilleri içinde (C. 19). İstanbul: İSAM.