19575

KAZAK TÜRKÇESİNİN SÖZ VARLIĞINDAKİ RUSÇA ALINTILAR VE SES DEĞİŞMELERİ

Türkistan lehçeleri konuşurları ve Ruslar, çok eski dönemlerden itibaren sosyal, siyasi ve kültürel etkileşimler sonucunda kelime alışverişinde bulunmuştur. XVI. ve XVII. yüzyıllarda yerleşilen mahallin etkisiyle olsa gerek iki halk arasındaki bu kelime alış veriş münasebetleri hızla artmaya başlamıştır. Bugün Rusçada bu kelime alış verişinin çokluğunu Rusçanın köken bilgisi sözlüğünü hazırlayan Maks Fasmer'in "Etimologiçeskiy Slovar Ruskogo Yazıka" adlı çalışmasından öğreniyoruz. Aynı şekilde Kazak dil biliminin önemli temsilcilerinden K. Ahanov "Til Biliminin Negizderi", A. Hasenov "Til Bilimi" ve M. Balakayev "Kazak Til Biliminin Meseleleri" adlı çalışmalarında Rusça alıntı kelimeleri, kirme sözder (~alıntı kelimeler) başlığı altında, alıntılanan kelimelerin alınma sebeplerini ve Kazak Türkçesindeki durumlarını örneklerden hareketle vermişlerdir. Bu makalede, Kazak Türkçesinin söz varlığındaki Rusçadan alıntı yapılan kelimeler tespit edilmiş ve bu kelimelerdeki ses olayları üzerinde durulmuştur. Kazak Türkçesinin söz varlığındaki Rusçadan alıntı kelimeler, ya doğrudan ya da dolaylı yollardan konuşma diline ve yazı diline girmiştir. Konuşma dilindeki alıntı kelimelerin büyük bir çoğunluğu Ekim (~Kazan) devriminden önce Kazak Türkçesinin ses yapısına uydurulurken devrimden sonra yazı dilindeki alıntı kelimelerde Rus imlası özellikle korunmuştur. Ekim (~Kazan) ihtilâline kadar Kazak Türkçesine Rusçadan veya Rusça aracılığıyla başka dillerden geçen kelimelerde de Rusça biçimler korunmuştur. Eklerle genişletilmiş kelimeler alınacağı zaman da Rusça alıntı kelimenin kök veya gövdesi aynen alınmış ve Rusça eklerin yerine Kazak Türkçesi kendi eklerini yerleştirmiştir.

WORDS IN KAZAKH TURKISH LEXICOLOGY BORROWED FROM RUSSIAN AND PHONETIC DIFFERENCES

Talkers of Turkistan accents and Russians had taken words from the other one and given words to the other one as a result of social, political and cultural connexion as from very old periods. XVI. and XVII It must be due to the locality of words between the two peoples settled centuries shopping relations began to increase rapidly. XVI. and XVII. It must be due to the locality of settlement began to increase rapidly exchange of words between the two countries relations. We learn the considerable quantity of these relations from Maks Fasmer's (Russian Etimology Dictinoray was prepared by him) work named "Etimologiçeskiy Slovar Ruskogo Yazıka". Likewise, experts of Kazakh linguistics K. Ahanov by his work "Til Biliminin Negizderi", A. Hasenov by his work "Til Bilimi" and M. by his work Balakayev "Kazak Til Biliminin Meseleleri" have submitted words taken from Russian under a title as kirme sözder, facts those explain why these words had been taken and the words' conditions/positions in Kazakh Turkish by using examples. In this article, words in Kazakh Turkish lexicology borrowed from Russian are determined and phonetic events in these words are eloborated. Words in Kazakh Turkish lexicology borrowed from Russian are added spoken and written language directly or indirectly. While a substantially amount of borrowed words in spoken language are adapted to Kazak Turkish's phonetic structure before Ekim (~Kazan) revolution, after the revolution in borrowed words which are in written language Russian spelling was conserved. Ekim (~ Kazan) until the revolution from Russian into Turkish Kazakh or by Russian the words from other languages especially in the Russian forms are preserved. When the words will be extended attachments Russian quote word root or body are taken from and ınstead of attachment Russian Kazakh Turkish placed their attachment.

PDF

___

AHANOV, Kaken, Til Bilimine Kirispe, "Mektep" Baspası, Almatı 1965.

AHANOV, Kaken, Til Biliminin Negizderi, Joqarı oquv ornındarının qavımdastıqı, "Kitap" baspa üyi, Almatı 2002.

AKALIN, ?ükrü Halûk, "?or Türkçesinin Söz Varlığı Üzerine Gözlemler", Sibirya Araştırmaları, Simurg yayınları, ?stanbul 1997, s. 69-81.

AKALIN, ?ükrü Halûk, "?or Türkçesinin Söz varlığındaki Rusça Ödünçlemeler ve Alıntılar Üzerine", (makale, Çukurova Türkoloji web sayfasından alınmı?tır.)

AKIN, Cüneyt, "Kırgız Türkçesinde Alıntı Kelimelerdeki Ses Deği?meleri", Turkish Studies, International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 6/1 2011, s. 606-619.

AKSAN, Doğan, "Kavram Alanı- Kelime Ailesi ?li?kileri ve Türk Yazı Dilinin Eskiliği Üzerine", Türk Dil Kurumu Yayınları Ankara 1989.

ALKAYA, Ercan, "?ki Dillilik ve Rusçadan Tatar Türkçesine Geçen Kavram Tercümeleri", Turkish Studies, International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 2/2 Spring, 2007, s. 41-53.

A?A, E. ve BANBERGENOVA, Roza, "Kazak Türklerinin ?lk Lengüist ve Metodist Bilgini Olan Ahmet Baytursunoğlu Hakkında Birkaç Söz", Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, sayı 2, Güz, 1996.

ATMACA, Emine, Korkuteli ve Yöresi Ağızları, Yayımlanmamı? Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ankara 2005.

ATMACA, Emine, "Antalya"nın Korkuteli ?lçesi Ağzında Görülen Belirgin Ses Hâdisleri", Dil Araştırmaları Dergisi Cilt: 1 Sayı: 1, Ankara 2007, s. 115-155

ATMACA, Emine, "Antalya"nın Korkuteli ?lçesi Ağzının Standart Türkçeden Farklı ?ekil Bilgisi Özellikleri", Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi sayı: 179 Nisan 2009.

ATMACA, Emine, "Kazak Türkçesindeki Ağızların Sınıflandırma Çalı?malarına Bir Bakı?", III. Uluslar arası Ağız Çalıştayı, Sakarya Üniversitesi, 2010.

ATMACA, Emine, "Kazak Türkçesinde Ölçü ve Ölçü Adları", Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 27. Sayı, Ankara 2011, s. 21-48.

AV?AR, Zakir, Ferruh Solak, Selma Tosun, "Türk Dünyasının Demografik Yapısı", Yeni Türkiye, s.15 Mayıs-Haziran, 1997.

BALAKAYEV, Mevlen, Kazak Til Biliminin Meseleleri (Vaprosı Kazakhskogo Yazıkoznaniya), "Arıs" baspası Almatı, 2008.

BACON, Elizabeth, Central Asians Under Russian Rule, Cornell University Press, ?thaca and London, 1980.

BARUTÇU ÖZÖNDER, Sema, "Genel Türklük Alanı Çerçevesinde Türk Dilinin Durumu, ?leriye Dönük Bakı? ve Yakla?ımlar", KÖK Araştırmalar I/1, Bahar 1999.

BASKAKOV, N. A., Türk Dillerinin Tarihî-Tipolojik Sesbilimi, (çev. K. Koç, O. S. Karaca), ?stanbul 2006.

BAYTURSINOV, Ahmet, Til Tagılımı, Almatı "Ana Tili", 1992.

B?L?R, Ramazan, Kazak Türkçesi ve Batı Ağzının Fonetik, Leksikolojik Özellikleri, Kazakistan Kızılorda Korkut Ata Devlet Üniversitesi Türk Dünyası Kızılorda Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, (Yayınlanmamı? Lisans Tezi) (Danı?man: Janar USPANOVA), Kazakistan 2008.

BUDAGOV, L. Sravnitelnıy Slovar Turetsko-Tatarskih Nareciy, S. Peterburg: Tipografiya Imperatorskoy Akademii Nauk, 1869-1871.

BURAN, Ahmet ve ALKAYA Ercan, Çağdaş Türk Lehçeleri, Elazığ, Tisav, 1999.

CAFEROĞLU, Ahmet, Türk Kavimleri, Enderun Kitabevi, ?stanbul 1988.

CLAUSON, sir Gerhard, An Etymologycal Dictionary of Pre-thirteenth Century Turkish, Oxford Üniversity Press, London 1972.

ÇET?N, Engin, "Eski Türkçedeki ?nsan Yapımı Nesne Adlarında Ödünçlemeler Üzerine" (makale, Çukurova Türkoloji web. Sayfasından alınmı?tır.)

ÇET?N, Engin, 11. Yüzyıl ve Öncesi Türkçesinde İnsan Yapımı Nesne Adları, (Basılmamı? Yüksek Lisans Tezi), Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Adana (Danı?man: Doç. Dr. A. Deniz AB?K) 2002.

DREVNETYURKSKIY SLOVAR SSCB Bilimler Akademisi Dilbilim Enstitüsü, Izdatelstvo ,,Nauka", Leningrad, 1969.

DUMAN, Fatma, Kazak Türkçesinin Söz Varlığındaki Rusça Ödünçlemeler ve Alıntılar Üzerine Basılmamı? Lisans Tezi (Danı?man: Öğretim Görevlisi Emine Atmaca), Kızılorda Korkut Ata Üniversitesi, Kazakistan 2009.

ERC?LASUN, Ahmet Bican, Türk Dünyası Üzerine İncelemeler, Akçağ Yayınları, Ankara 1997.

EREN, Hasan, Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Ankara 1999.

FASMER, Maks, Etimologiçeskiy Slovar Ruskogo Yazıka, Progress. Moskova (I. Cilt 1964, II. Cilt 1986, III. Cilt 1987, IV. Cilt 1987).

GÜLTEK, Vedat, Bilim ve Sanat Rusça-Türkçe Sözlük, Ertem matbaası, Ankara 2004.

?SMA?L, Mehmet ve TÜRK Vahit, "Birinci Türkoloji Kurultayı"nda Ahmet Baytursunulı"nın Bildirisi ve Bir Değerlendirme", Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, sayı 8, Güz, Ankara 1999.

HASENOV, Amedi, Til Bilimi, ,,Sanat" baspası, Almatı 2003.

HENZE, Paul B., Sovyet Müslümanları Arasında İkinci Dil Olarak Rusçayı Yaygınlaştırmanın Gittikçe Artan Önemi (çev. Yuluğ Tekin KURAT), Orta Doğu Teknik Üniversitesi Asya-Afrika Ara?tırmaları Grubu, Yayın No: 35, 1986.

KAL?YEV, G. ve E. BOLGANBAYEV, Kazırgı Kazak Tilinin Leksıkologiyası Men Frazeologiyası, "Sözdik Slovar" baspası, Almatı 2006.

KARAAĞAÇ, Günay, "Alıntı Kelimeler Üzerine Dü?ünceler", Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, sayı 552, Ankara 1997, s. 499-511.

KARAAĞAÇ, Günay, Dil, Tarih ve İnsan, Akçağ yay., Ankara 2002.

KARABULUT, Ferhat, "Dil Ölümü Sürecinde Kazak Türkçesinin Durumu", Sosyal Bilimler Celal Bayar Üniversitesi S.B.E, Cilt: 2, S. 1, 2004 s. 67-87.

KARACA, Selim Oktay, "Kazak Türkçesinde Sözdizimi Düzeyinde Rusça Etkisi", Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 5/2 Spring, 2010.

KAYDAROV, A.T. ve ORAZOV, M., Türklük Bilgisine Giriş, (çev. Vahit Türk), Birle?ik Yayıncılık, ?stanbul 1999.

KAZAK T?L?N?N TÜS?ND?RME SÖZD?G?, No (1986) Almatı, 1. cilt 1974, 2. cilt 1976, 3. cilt 1978, 4. cilt 1979, 5. cilt 1982, 7. cilt 1983, 8.cilt 1985, 9-10. Cilt. 1986.

KINACI, Cemile, "Sovyetlerden Günümüze Kazakistan"da Kazak Dilinde Eğitim Politikaları", Turkish Studies, International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 5/4 Fall, 2010, s. 1304-1319.

KOÇ, Kenan ve BAYN?YAZOV, Ayabek, Vehbi Başkapan Kazakça Türkçesi Türkiye Türkçesi Sözlüğü, Akçağ yay., Ankara 2003.

KOÇ, Kenan ve DOĞAN, Oğuz, Kazak Türkçesi Grameri, Gazi Kitabevi Ankara 2004.

LEECH, Geoffrey, Semantics, The Study of Meaning, Penguin Books, Usa 1981.

MIRZABEKOV, S., Kazak Tilinin Dıbıs Jüyesi, Sözdik Slovar" baspası, Almatı 1999.

RADLOFF, W., Versuch eines Wörterbuches der Türk- Dialekte S. Petersburg I (1893), II (1899), III (1905), IV. (1911).

OJEGOV, S. ?. ve ??VEDOVA, N. Yu., Tolkavıy Slovar Ruskogo Yazıka, Moskova 2009.

ÖZEREN, Mehmet, "Kırgız Türkçesindeki Rusça Alıntı Sözcükler Ve Bu Sözcüklerdeki Ünsüz Olayları", Zeitschrift für die Welt der Türken Journal of World of Turks, ZfWT Vol. 2, No. 2, 2010, s. 227 - 241.

ÖZKAN, Nevzat, Türk Dünyası Nüfus, Sosyal Yapı, Dil, Edebiyat, Geçit yayınları, Kayseri, 1997.

SAMAYLOV?Ç "Kazak Kelimesi Hakkında" (Çev. Saadet Çağatay), TDAY Belleten, Ankara 1957 s. 954.

SARAY, Mehmet, Rusların Orta Asya'yı Ele Geçirmeleri (çev. Erkut GÖKTAN), Orta Doğu Teknik Üniversitesi Asya-Afrika Ara?tırmaları Grubu, Yayın No: 1., 1984.

SARIBAYEV, ?., G. Kaliyev, Kazak Dialektologiyası, Almatı 1991.

SEVORTYAN, E. V., Etimologiçeskiy Slovar Tyurkskih Yazıkov Moskova I (1974), II (1978) III (1980) IV (1989) V (1997) VI (2000).

SEVORTYAN, E. V., "Assimilatsiya i Dissimilatsia Soglasnıh v Yujnıh Tyurkskih Yazıkah", -Sb. İssledoveniya po Sravnitelnoy Grammatike Tyurkskih Yazıkov, çast I.

TAC?BAYEV, Ra?id, "Kazakistan"da Rus Göçmenlerinin Yerle?tirilmesi", Türk Dünyası Araştırmaları, s. 116 (Ekim 1998), 1998, s. 153-159.

TAJUTOV, Akas, Türikşe- Kazakşa Sözdik, »Sözdik- Slovar« baspası, Almatı 1997.

TAM?R, Ferhat, "Kazak Türkleri Edebiyat", Türk Dünyası El Kitabı, 4. Cilt (Türkiye Dışı Türk Edebiyatlar), Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 1998.

TUNA, Osman Nedim, Türk Dilbilgisi Ders Notları (Fonetik ve Morfoloji), Malatya 1986.

TÜRK, Vahit ve ATMACA, Emine, "Kazak Türkçesindeki Ağızların Sınıflandırma Çalı?malarına Bir Bakı?", III. Uluslararası Türkiye Türkçesi Ağız Çalı?tayı, Sakarya 2010.

TENI?EV, E. R., Sravnitelno-İstoriçeskaya Grammatika Tyurkskih Yazıkov - Leksika, "Nauka", Moskova 1997.

ÜSTÜNOVA, Kerime, "Rusça Etkisinde Kazakça", Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, sayı: 11, Bahar, Ankara 2001, s. 98-104.

VARDAR, Berke, Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, ABC Kitabevi, ?stanbul 1998.