İran’ın bağımsızlığının Curzon’a teslim edilmesi: 1919 İngiltere-İran anlaşması ve Sadrazam Hasan Vusûk

İran, Birinci Dünya Savaşı öncesinde tarafsız kalacağını ilan ettiği halde, İngiltere ve onun elde ettiği bir grup devlet adamı tarafından savaşın içerisine çekilmiştir. Savaş sırasında toprakları İngiltere ve Rusya‟nın işgaline uğramış, genç nüfusunun büyük bir kısmını kaybetmiş, siyasi ve ekonomik olarak yıpratılmıştır. Savaştan sonra devreye giren İngiliz diplomasisi, İran‟ın sulh konferansına dâhil olmasını ve diğer devletlere derdini anlatmasını engelleyerek kendilerine mahkûm olmasını sağlamıştır. İran‟ın petrolleri ve yer altı zenginliklerini başkalarına kaptırmak istemeyen Curzon, sadrazam Vusukuddevle ve bazı bakanları rüşvet ile elde ederek istediği şekilde bir anlaşmayı imzalatmıştır. Anlaşma ile cömertçe vaat edilen mali yardımları vermemiş, aksine İran maliyesinin tamamını kontrol altına almıştır. İngiltere‟den istediği rüşveti ve borç parayı alan tecrübesiz şah ise olaylara müdahale etmekte aciz kalmıştır.

Handover of Iran’s independence to Curzon: 1919 England-Iran treaty and Hasan Vusuk (Vusukuddavla)

Iran declared its neutrality before the First World War, but went into war due to England‟s and some of governors‟‟ efforts who belonged to England. During the war Iran whose lands invaded by England and Russia, lost most of its young population, and weaken politically and economically. English diplomacy which prevented Iran to enter the peace treaty agreement meeting prevented it revealing its right to other countries which caused in long term Iran, dependent on England. Curzon, who wanted Iran‟s groundwater resources and petroleum for England only, bribed grand vizier Vusukuddavla and some ministers and made a treaty with Iran. Generous offers included in treaty were not given to Iran but caused to take control over Iran‟s treasury. Inexperienced shah who got bribe and debt from England was not good on taking interventions.

PDF

___

ABRAHAMIAN Ervand, Iran Between two Revolutions, Princeton 1998
AKILI Bakır, Ruz-u Şumar Tarih-i İran ez Meşruta ta İnkılâb-ı İslâmi I, Tehran 1369
AVERY P. - SABAHI H., British Policy in Persia, 1918-1925, London1990
BAHAR Muhammed Taki, Tarih-i Muhtasar-ı Ehzab-ı Siyasi I, Tehran 1357
BAHAR Muhammed Taki, Tarih-i Muhtasar-ı Ehzab-ı Siyasi-i İran III, Tehran 1357
BASTH Oliver, Almaniha der İran (terc. Hüseyin Ahmed), Tehran 1377
BEŞİRİ Ahmed, Kitab-ı Abi, Güzareşha-yı Mahremane-i Vezaret-i Umur-u Hariciye-i İngiliz Derbare-i Meşruta-ı İran VIII, Tehran 1369
DUNSTREWİLLE, Hatırat-ı Dunstrewille (terc. Hüseyin Ensari), Tehran 1358
FAHRAI İbrahim, Serdar Cengel, Tehran 1346 FANI Kamuran, Cengha-yı Cihani-i Evvel ve Dovvum, Tehran 1377
FORBES-LEITH Francis, Hatırat-ı Mübaşir-i İngiliz Serdar-ı Ekrem (terc. Hüseyin Ebu Turabiyan), Tehran 1366
GHANI Cyrus, Iran and the Rise of Reza Shah: From Qajar Collapse to Pahlavi Rule, London, 1998
HARRIS Norman, Europe and the East, Cambridge 1926
HAUSER Henri, Hitoire diplomatique de l’Eurpe, Paris 1919
HERSHEY Amos S., “The New Anglo-Persian Agreement,” The American Journal of International Law, Volume XIII/4, Ekim 1919, s. 749-754
ISWOLSKI Alexander Petrowitsch, Memories, Paris 1923 İsnad-ı Veezaret-i Umur-u Hariciye, PoĢe: 25, Cozvedan I (1298) İsnad-ı Vezaret-i Umur-u Hariciye, PoĢe: 25, Cozvedan: II (1298)
İTTİHADİYE Mansure, Ehzab-ı Siyasi der Meclis-i Sovvum, Tehran 1371 İVANEV M. S., İnkılâb-ı Meşrutiyet-i İran (terc. Azer Tebrizi), Tehran 1357
KEDDIE Nikki, The Cambrıdge Hıstory of Iran, From Nadır Shah to the Islamıc Republıc, Volume VII, Cambridge University Press 2008
KEDOURIE Elie - HALM Sylvia G., “Towards a Modern Iran,” Studies in thought, politics and society, London 1980, s. 185-215
Mecelle-i Handeniha ve Yaddaştha-yı Seyyid Habibullah Medeni (ez Yaran-ı Cengel), Şumare: 10, Sal: 24
Mecelle-i Yağma, Sayı: 28, Şumara 1, Ferverdin 1354
MERAĞAYİ Said, Ruzname-i İrade-i Azerbaycan, Tehran 1352
NASIR Seyyid Taki İran der Berhured-i ba İstiʻmargirân ez Ağaz-ı Kacariye ta Meşrutiyet, Tehran 1363
OLSON William J., “Çegûnegi Tekvin-i Karadad-ı 1919 İngiliz ve İran (terc. Şihin Ahmedi),” Tarih-i Muasır-ı İran III, Tehran 1370, s. 71-97
OLSON William J., Anglo-Iranıan relations during World War I, London 1984
RAMAZANI Ruhullah K., The Foreign Policy of İran, 1500-1941, Virginia 1966
REMPEL Richard, “From Imperialism to Free Trade: Couturat, Halevy and Russell’s First Crusade,” Journal of the History of Ideas, Pennsylvania 1979, s. 423–443
Ruzname-i Cengel, Şumare: V, 21 Şevval 1335 Ruzname-i Hablel-Metin, Şumare VIII, 4 Şaban 1334 Ruzname-i Rad, Şumare 46, 13 Safer 1333
SAMOILOFF Louise Cripps, Memories and Commentaries, Associated University Presses 1997
SARIHAN Zeki, Kurtuluş Savaşı Günlüğü I: Mondros’tan Erzurum Kongresine, Ankara1993
SCHOFIELD Richard, The lran-Iraq Border 1840-1958 VI, Archive Editions (1989)
SİPİHR Ahmed Ali, İran der Ceng-i Buzurg (1914-1918), Tehran 1336
STIEVE Friedrich, Der Diplomatische Schriftwechsel Iswolskis 1911–1914, Berlin 1926
ŞEYHÜLİSLÂMİ Muhammed Cevad, Sima-yı Ahmed Şah Kacar, Tehran 1356
TAKİZÂDE Seyyid Hasan, Hitabe, Tehran 1338
TERENZIO Pio Carlo, Rekabet-i Rus ve İngiliz der İran ve Afganistan (terc. Abbas Azerin), Tehran 1359
TIGRANOV L. F., İz obşestvennoe-ekonomiçeskih otnoşeniy v Persii, Tiflis 1905
TOWNSEND John, Proconsul to the Middle East: Sir Percy Cox and the End of Empire, London 2010
VELAYETİ Ali Ekber, Tarih-i Revabıt-ı Harici-i İran, Tehran 1374
VERHERAM Gulam Rıza, Nizam-ı Siyasi ve İçtimai-i İran der Asr-ı Kacar, Tehran 1367
VUSUK Ali, Çhar Fasl der Tefennon-u Tarih, Tehran 1361
WRİTE Denis, İraniyan der Meyan-ı İngilizha (terc. Menuçehr Tahirniya), Tehran 1367