HZ. ALİ'NİN MENKIBEVÎ HAYATINA DAİR BİR DESTAN: DÂSTÂN-I EJDERHÂ VE İSLÂMÎ DÖNEM ANADOLU TÜRK KÜLTÜRÜNE YANSIMALARI*

Türkler, İslâmiyet'i kabul etmelerini müteakip yeni bir inanç ve kültür özdeşleştirdikleri kahramanlık hikâyeleriyle anmışlardır. Bu minvalde özellikle Hz. Muhammed, dört halife ve sahâbeler, bu menkîbelerin vazgeçilmez karakterleri olagelmişlerdir. Çalışmamızın konusunu teşkil eden Hz. Ali de söz konusu kahramanlık temalı hikâyelerde, destanlarda, menkîbelerde Hz. Muhammed'in damadı, Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin'in babası olarak yiğit, cengâver nitelikleri ile ön plana çıkarılmıştır. Bu gelenek İslâmî Dönem Türk Tarihi'ne ait eserlerle yazıya aktarılmıştır Hz. Ali'nin cesaret ve yiğitliğinin anlatıldığı cenknâmelerden biri olan Dâstân-ı Ejderhâ da bu türden bir eserdir. Destan, mesnevî tarzında kaleme alınmış olup, aynı zamanda efsane ve masal türlerinin kimi özelliklerini de göstermektedir. Dâstân-ı Ejderhâ adı verilen eserde, uzak bir ülkeden Hz. Muhammed'in huzuruna gelen Müslümanların şikâyet ettikleri ejderhâdan ve Hz. Muhammed'in görevlendirmesiyle sahabelerin Hz. Ali öncülüğünde ejderhâ ile yaptığı savaştan ve ejderhâyı mağlup etmesinden bahsedilmektedir. Burada Hz. Ali, kahraman şahsiyetiyle olağanüstü güçleri bünyesinde barındıran ve bu sayede din düşmanı olarak tasvir edilen ejderhâya karşı koyan ve mücadeleden çekinmeyen bir yapıya sahiptir. Destanda Hz. Ali'nin bu uğurda ölümü bile göze alabileceğine vurgu yapılmak suretiyle Müslümanları gâzaya teşvik etme amacı güdülmüştür. Ayrıca hakikatte dinin İslâm dini olduğu ve asî olanların hazin bir son ile ortadan kaldırılacağı vurgusu ile gâzilere gazâ ve cihad ülküsü kazandırmak amaçlanmıştır. Çalışmamızda öncelikle Dâstân-ı Ejderhâ adlı eserin mevcut nüshaları temin edilerek metin karşılaştırması yapılmış ve orijinal metin ortaya konulmaya çalışılmıştır. Destanın Anadolu ve Balkanlardaki yansımaları ele alınmış, daha sonra söz konusu risalenin İslâmî dönem Türk kültür tarihindeki yeri ve değeri ile ilgili bir değerlendirme yapılmıştır.

A LEGEND ABOUT THE LIFE OF ALİ: THE LEGEND OF DRAGON AND REFLECTIONS ON THE ANATOLIAN TURKISH CULTURE IN ISLAMIC PERIOD

Following the conversion of Turks to Islam a new structure of belief and culture has appeared for them. They recall the individuals they consubstantiated with Islam by heroic stories in verbal custom. In this praxis especially the son in law of Prophet Muhammed, first four Caliphs and the friends of Prophet have become indispensable part of these legendary stories. In the legendary stories which our work includes, the heroic, warrior and courageous side of Ali have shown as being a son in law of Prophet and father of Hasan and Hussein.This tradition has written down by the works of Islamic Era of Turkish History. One of the "Cenknâmes" which Ali's braveness and courageous has mention is "Destan-ı Ejderha", The Legend Of Dragon. The legend has written in the manner of "masnavi" and also it has some features of tale and legend genre. In this work namely "Destan-ı Ejderha" a dragon which Muslims came to place of Prophet Muhammed in order to complain of it and a war which was fought between dragon and a group of "sahabe" under the leadership of Ali by the assignment of Prophet Muhammed and the defeat of dragon were mentioned. At the work Ali combines fantastic powers in his heroic personality therefore withstands against dragon which was symbolized as an enemy of the religion and Ali has a personality that is not avoid to struggle. In the legend Muslims were aimed to encourage to "gaza" by underlining Ali's face up of the death. Also it is aimed to obtain an idea that the true religion is Islam and also to make the ideal of gaza and jihad by the pointing the rebellious ones will be eradicated in a pathetic way. In our work primarily we have compared the copies by collected the exemplars of "The Legend of Dragon" then tried to expose the original text. Epic's implications are discussed in Anatolia and the Balkans, later on an assessment is made about the value and place of the mentioned pamphlet in the history of Turkish Culture in Islamic period.

PDF

___

I. Yazma Eserler
Dâstân-ı Ejderhâ, Milli Kütüphane, Nr. 55 Hk 458/12
Dâstân-ı Ejderhâ, Milli Kütüphane, Nr: 06 Mil Yz A 3881/7
192B, C ve D nüshalarında "Gördüler ejderhâ katında anı" ?eklinde geçer.
193B nüshasında "Önce kim zülfikârı çekmişdi.", C nüshasında "Ali nice Zülfikâr çalmış idi." ?eklinde geçer. D nüshasında "Ali şol dem kakdı zülfikârı" ?eklinde geçer.
194B nüshasında "Mustafâ çağırdı Yâ Ali.", C nüshasında "Çağır bir kez Mustafâ Yâ Ali" ?eklinde geçer. D nüshasında bu kısım bulunmamaktadır.
195B nüshasında "Ol erüşdüm kırmağıl Yâ Velî", C nüshasında "Ol erişdüm hiç kayırma Yâ Velî" ?eklinde geçer. D nüshasında bu kısım bulunmamaktadır.
196C nüshasında "Çün erişdim zülfikârı çal didi", B nüshasında "Geri hiç zülfikârı sal didi." ?eklinde geçer.
197B nüshasında "Ejderhâdan kendüzini al dedi", C nüshasında "Kendü dâdın ejderhâdan al didi"?eklinde geçer. D nüshasında bu kısım bulunmamaktadır.
198B nüshasında "Ali çün işiddi Muhammed avazını", C nüshasında "Çün işiddi resûl sözünü" ?eklinde geçer. D nüshasında bu kısım bulunmamaktadır.
199B nüshasında "Secde kılub toprağa urdu yüzünü", C nüshasında "Kıldı secde hakka tuttu yüzünü" ?eklinde geçer. D nüshasında " Secdeye vardı kıldı yüzünü" ?eklinde geçer.
200C nüshasında "Şâd oldu Ali bir kez nara urdu.", B nüshasında "Çağırub bir kere nâra urdu." ?eklinde geçer. D nüshasında bu kısım bulunmamaktadır.
201C nüshasında "Ejderhâ belin eğüb ururdu.", B nüshasında "Bekledi ejderhâ uru duru" ?eklinde geçer. D nüshasında bu kısım bulunmamaktadır.
202B nüshasında "Ejderhâyı ortadan ikiye böle", C nüshasında "Ortadan ejderhâyı ikiye yarar." ?eklinde geçer. D nüshasında bu kısım bulunmamaktadır.
203B nüshasında "Çünkü gâzîler bu heybeti gördüler.", C nüshasında "Gördüler gâzîler çün bu heybeti" ?eklinde geçer. D nüshasında bu kısım bulunmamaktadır.
204B nüshasında "Kamusu tekbir salavât getürdüler.", C nüshasında "Cümlesi tekbir salavât getirdi kati" ?eklinde geçer. D nüshasında bu kısım bulunmamaktadır.
205B, C ve D nüshalarında bu kısım bulunmamaktadır.
206B, C ve D nüshalarında bu kısım bulunmamaktadır.
207B, C ve D nüshalarında bu kısım bulunmamaktadır.
208B ve D nüshalarında "Fâilatûn fâilatûn failât" ?eklinde geçer; C nüshasında bu kısım bulunmamaktadır.
209C nüshasında bu kısım bulunmamaktadır. B nüshasında "Mustafâ"ya dasitân vir salavât." ?eklinde geçer.
210Biti? kısmı B ve C nüshalarında sadece "Temmet" ?eklinde geçer. D nüshasında bu kısım bulunmamaktadır.
Ejderhâ Kıssası Milli Kütüphane, Nr: 06 Mil Yz Cönk 25
Manzûme-i Gazave-i Hz. Alî ve Ejderhâ, Milli Kütüphane, 60 Zile 484/5 II. Sözlük ve Modern Eserler
ÇET?N, ?smet, Türk Edebiyatında Hz. Alî Cenknâmeleri, Kültür Bakanlığı yayınları, Ankara 1997.
CUNBUR, Müjgan "Anadolu Gâzîleri ve Edebiyatımız", Erdem, C.3, S.9, Eylül 1987.
ÇOBANOĞLU, Özkul, Halk Bilimi Kuramları ve Araştırma Yöntemleri Tarihine Giriş, Akçağ Yayınları, Ankara 1999.
DEM?R, Necati, Museyyeb Gâzî Destanı, Destan Yayınları, Ankara 2007.
DEM?R, Necati Mehmet Dursun Erdem, Hazreti Ali Cenkleri 1, Destan Yayınları, Ankara 2007.
DEVELL?OĞLU, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitabevi, Ankara 2000.
Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, c.II, Dersaâdet ?kdam Matbaası, 1314.
Hacı Bekta?-ı Velî, Velâyetnâme, haz. Hamiye Duran, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2007.
KARAAL?OĞLU, Seyit Kemal, Ansiklopedik Edebiyat Sözlüğü, ?nkılap ve Akabe Kitabevleri, ?stanbul 1969.
KILIÇ, Filiz, Tuncay Bülbül, Demir Baba Velâyetnâmesi(?nceleme Tenkitli Metin), Grafiker Yayınları, Ankara 2011.
KÖPRÜLÜ, M.Fuat, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Diyanet ??leri Ba?kanlığı Yayınları, Ankara 1991.
Menâkıb-ı ?brahim-i Gül?enî, Muhyî-yi Gül?enî, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1982.
OCAK, Ahmet Ya?ar, Türk Folklorunda Kesik Ba?, Türk Kültür Ara?tırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 1989.
OĞUZ, M. Öcal, Türkiye' de Yaşayan Taş Kesilme Efsaneleri Mekanlar ve Anlatılar, Gâzî Üniversitesi THBMER Yayını, Ankara 2007.
ÖZÇEL?K, ?smail, Tarih Araştırmalarında Yöntem ve Teknikler, Nobel Yayınları, Ankara 2011.
PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, c.1, Milli Eğitim Basımevi, ?stanbul 1983.
PEKOLCAY, Necla, Selçuk Eraydın, İslâmî Türk Edebiyatı, ?rfan Yayınevi, ?stanbul 1975.
SAM?, ?emseddin, Kâmus-ı Türkî, Çağrı Yayınları, ?stanbul 2004.
?ucâ"eddin Velî(Sultan Varlığı) ve Velâyetnâmesi, haz. Yağmur Say, Eski?ehir Valiliği, Ankara 2010.
YALÇIN, Yunus, Türk Edebiyatında Velâyetnâmeler ve Otman Baba Velâyetnâmesi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamı? Yüksek Lisans Tezi, Kayseri 2008.
YILDIZ, Hakkı Dursun, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Medeniyeti, c.14, Çağ Yayınları, ?stanbul 1993.