EVLİYA ÇELEBİ SEYAHAT-NAMESİ'NDE İKİLEMELER*

Türkçenin eskiliğini ve zenginliğini somut delillerle ortaya koymaya çalışan araştırmacıların bu doğrultuda sundukları en önemli dil belgelerinden biri ikilemelerdir. Çünkü "ikileme" denen yapıların ortaya çıkabilmesi için bir dilin uzun yıllar boyunca işlenmesi gerekir. Türkçenin bilinen ilk eserlerinden bu yana sıklıkla ikilemelere rastlanılması, özellikle tek başına kullanılmayan veya çok az kullanılan arkaik kelimelerin Türk dili tarihi boyunca takip edilmesini de kolaylaştırmaktadır. Bu nedenle ikilemeler, özellikle Türk dili araştırmaları için çok önemli verilerdir. Bu yazıda EvliyaÇelebi'nin Seyahat-namesindeki ikilemeler (Dankoff'un çalışmaları temelinde) ele alınmış ve bu eserde kullanılan 95 ikileme üzerine bazı düşüncelere yer verilmiştir. Bu ikilemeler fiiller ve isimlerle kurulanlar olmak üzere iki ana grup altında incelenmiş ve alt gruplara bölünerek detaylı bir tasnif yapılmıştır. Dankoff'un işaret ettiği ikilemeler üzerine kimi zaman etimolojik açıklamalara yer verilirken kimi zaman açıklanmaya gerek görülmeyen yapılar, yalnızca Tarama Sözlüğü (TTS) ve Derleme Sözlüğü (DS)'deki verilerle karşılaştırılmışlardır. Böylece EvliyaÇelebi'nin kullandığı ikilemeler ile bugün Türkiye Türkçesinde yaşayan örnekler de gösterilmiştir. Bu çalışmada Seyahat-name'deki bütün ikilemelere yer verilmese de EvliyaÇelebi'nin bir dil ve üslup ustası olarak ikilemeleri nasıl kullandığına dikkat çekilmek istenmiştir. Ele alınan veriler, Seyahat-name'deki bütün ikilemeleri yansıtmasa da ikilemeler yönünden bu eserin ne derece önemli bir kaynak olduğunu ve birçok yönüyle arkaik kelimeleri ortaya koyduğu düşüncesindeyiz.

HENDIADYOINS IN EVLİYA CELEBI'S SEYAHATNAME

Putting forward concrete evidence of the antiquity and richness of Turkish, researchers working in this direction, they offer one of the most important documents are hendianyoins. Because the hendiadyoin" for the emergence of the so-called structures of a language must be processed for many years. Since the earliest known works of Turkish reduplications often used, especially in unused or little-used archaic words alone throughout the history of the Turkish also facilitates monitoring. Therefore, hendiadyoins, especially in the most important data for the study of the Turkish language. In this article, hendiadyoins in Evliya Celebi's Seyahatname (basis on Dankoff's work) are discussed and used in this work are presented some thoughts about 95 hendiadyoins. Sometimes shown on the etymological explanations given hendiadyoins by Dankoff, sometimes unseen structures need to be explained, only the TTS and DS were compared with the data. Thus, living in Turkey Turkish words and hendiadyoins in Evliya Celebi's Seyahatname is compared. In this study, all of hendiadyoins in Seyahatname is not shown. But, Evliya Çelebi as a master of a language and style to draw attention to how using words.

PDF

___

ABGK Deniz (2010). "(Gsim1+lI/+lU) (Gsim2+lI/+lU) KuruluGundaki Gkilemeler", Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, S. 17/2, s. 1-20.

AĞAKAY Mehmet Ali (1953). "Gkizlemeler Üzerine", Türk Dili, C.II, S.16-17 s. 189-191.

AKTUNÇ Hulki (2011). Büyük Argo Sözlüğü (Tanıklarıyla), Gstanbul: Yapı Kredi Yayınları.

ATALAY Besim (2006). Divanü Lugatit-Türk I-IV, Ankara: TDK Yayınları.

ATAY Ayten (2006). "Türkçede *ya- (parlamak) Kökü ve Türevleri", TDAY Belleten 2006 II, s. 7-28.

AYDIN Erhan (1997). "Orhon Yazıtlarında Hendiadyoinler", Türk Dili Dergisi, S. 544, s.417-421.

CAFEROĞLU Ahmet (1993). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Gstanbul: Enderun Kitabevi. CLAUSON Sir Gerard (1972). An Etymological Dictionary of Pre-thirteenth Century Turkısh, Oxford: Oxford University Press.

ÇAĞATAY Saadet (1978). "Uygurcada Hendiadyoinlar", Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yıllık ÇalıGmalar Dergisi, S.1, s.97-144.

ÇAĞBAYIR YaGar (2007). Orhun Yazıtlarından Günümüze Türkiye Türkçesinin Söz Varlığı V, Gstanbul: Ötüken NeGriyat.

DANKOFF Robert (1991). An Evliya Çelebi Glossary. Unusual, Dialectal and Foreign Words in the Seyahat-name, Turkish Sources XII: Harvard University.

DANKOFF Robert (2008). Evliya Çelebi Seyahatnamesi Okuma Sözlüğü, Katkılarla Gngilizceden Çeviren: Semih Tezcan, Gstanbul: Yapı Kredi Yayınları.

DEVELLGOĞLU Ferit (2005). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat, Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları.

DOERFER Gerhard (1967). Türkısche und Mongolısche Elemente im Neupersıschen Band III:Türkische Elemente im Neupersıschen (cim bis kaf), Wiesbaden: Franz Steiner VerlagGMBH.

ERDAL Marcel (1991). Old Turkic Word Formation: A Functional Approach To The Lexicon, Volume I-II, Otto Harrassowitz-Wiesbaden.

ERDEM, Mehmet Dursun (2005). "Harezm Türkçesinde Gkilemeler ve Yinelemeler Üzerine", Bilig, S. 33, Bahar, s. 189-225.

EREN Hasan (1993). Değerlendirmeler: Robert Dankoff: An Evliya Çelebi Glossary. Unusual,Dialectal and Foreing Words in the Seyahatname, (Kitaplar - Tenkit), Türk Dili Dergisi, Mayıs 1993, C: 1993/I, S: 497, s. 376-390.

EREN Hasan (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Ankara: TDK Yayınları.

ERGGN Muharrem (2009). Dede Korkut Kitabı I-II, Ankara: TDK Yayınları.

GABAIN, Annemarie von (2003). Eski Türkçenin Grameri, çev: Mehmet Akalın, Ankara: TDK Yayınları.

GÜLENSOY Tuncer (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü III,Ankara: TDK Yayınları.

HATGBOĞLU Vecihe (1981). Türk Dilinde Gkileme, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.

HAUENSCHILD Ingeborg (1994). "Botanica im Diwan Lugat at-Turk", Journal of Turkology,Volume: 2, Number: 1, Summer, s. 25-100.

MAHMUD AL-KASGARI (1982). Compendium of the Turkic Dialects (Diwan Lugat at-Turk), byRobert Dankoff in collaboration with James Kelly, Part I, Harvard: Harvard University Office of the University Publisher.

MAHMUD AL-KASGARI (1984). Compendium of the Turkic Dialects (Diwan Lugat at-Turk), by Robert Dankoff in collaboration with James Kelly, Part II, Harvard: Harvard University Office of the University Publisher.

MAHMUD AL-KASGARI (1985). Compendium of the Turkic Dialects (Diwan Lugat at-Turk), byRobert Dankoff in collaboration with James Kelly, Part III, Harvard: Harvard UniversityOffice of the University Publisher.

NADELYAEV V.M., NASILOV D.M., TENGgEV E.R. ve gÇERBAK A.M. (1969). Drevnetyurkskiy Slovar, Leningrad: Akademiya Nauk SSSR.

NGgANYAN Sevan (2010). Sözlerin Soyağacı-ÇağdaG Türkçenin Etimolojik Sözlüğü, Gstanbul: Everest Yayınları.

ÖLMEZ Zuhal Kargı (1997). "Kutadgu Bilig"de Gkilemeler 1, Türk Dilleri AraGtırmaları, C. 7, s.19-40.

ÖZYETGGN Melek (2001). Ebu Hayyan-Kitabul-Gdrak li Lisani"l-Etrak Fiil: Tarihî-KarGılaGtırmalı Bir Gramer ve Sözlük Denemesi, Ankara: KÖKSAV Yayınları.

RÄSÄNEN Martti (1969). Versuch Eines Etymologischen Wörterbuchs Der Türksprachen I, Helsinki: Lexica Societatis Fenno-Ugrıcae XVII.

RÄSÄNEN Martti (1971). Versuch Eines Etymologischen Wörterbuchs Der Türksprachen II Wortregister, Helsinki: Lexica Societatis Fenno-Ugrıcae XVII.

REDHOUSE, Sir James W. (2001). Turkish and English Lexicon-Shewing in English The Significiations of the Turkish Terms, Gstanbul: Çağrı Yayınları.

RÖHRBORN Klaus (1977). Uigurisches Wörterbuch-Sprachmaterial der Vorislamischen Türkischen Text aus Zentralasien, Wiesbaden: Franz Steiner Verlag GMBH.

SEV Gülsel (2004). "Divanu Lugat"it Türk"te Gkilemeler" Türk Dili Dergisi, S.634, s.497-510.

SEVORTYAN E.V. (1997). Etimologiçeskiy Slovar" Tyurkskih Yazıkov: ObGetyurkskiye i Mejtyurkskiye Leksiçeskiye Osnovı na Bukvı "K", "?", Moskva:Rossiyskaya Akademiya Nauk.

STACHOWSKI Marek (2009). "Yeniden Türkçe çocuk Sözcüğünün Kökeni Üzerine", çev: Faruk Gökçe, Türkbilig, 2009/17, s. 124-132.

TANIKLARIYLA TARAMA SÖZLÜĞÜ I-VIII (2009). Ankara: TDK Yayınları.

TAg Gbrahim (2009a). Süheyl ü Nev-bahar"da Eskicil Öğeler, Konya: Palet Yayınları.

TAg Gbrahim (2009b). Kutadgu Bilig"de Söz Yapımı, Ankara: TDK Yayınları.

TEKGN Talat (2003). "Zetacism and Sigmatism in Proto-Turkic", Makaleler I: Altayistik, Haz.: Emine Yılmaz-Nurettin Demir, Ankara: Grafiker Yayınları, s. 1-39.

TEKGN Talat (2004). Irk Bitig Eski Uygurca Fal Kitabı, Ankara: Öncü Kitap.

TEKGN Talat (2006). Orhon Yazıtları, Ankara: TDK Yayınları.

TIETZE Andreas (1999). Wörterbuch der Griechischen, Slavischen, Arabischen und Persischen Lehnwörter im Anatolischen Türkisch-Anadolu Türkçesindeki Yunanca, Gslavca, Arapça ve Farsça Ödünçlemeler Sözlüğü, Derleyen: Mehmet Ölmez, Gstanbul: Simurg Yayınları.

TIETZE Adreas (2002). Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı, Gstanbul-Wien: Simurg Yayınları.

TOPRAK Funda (2005). "Harezm Türkçesinde Gkilemeler", Türk Dünyası Gncelemeleri Dergisi, C.V, S.2, s. 277-292.

TUNA Osman Nedim (1982). "Türkçenin Sayıca EG Heceli Gkilemelerinde Sıralama Kuralları ve Tabii Bir Ünsüz Dizisi", TDAY-Belleten, s.163-228.

TÜRKGYEDE HALK AĞZINDAN DERLEME SÖZLÜĞÜ I-VI (2009). Ankara: TDK Yayınları