ŞİİRİNDEKİ KULLANIMI, H İbrahim DEMİRKAZIK

"EL ARKASI YERDE" DEYİMİ VE BU DEYİMİN DİVAN

Türk dilinin önemli zenginliklerinden olan deyimlerden bazıları zamanla kullanımdan düşmüştür. Türkçenin deyimlerini içeren eserlerin çoğunun günümüz ya da yakın döneme ait deyimleri barındırmaları daha önceki dönemlerde kullanılmış ancak günümüzde kullanılmayan deyimlere genellikle yer vermemeleri geçmişe ait metinlerin anlamlandırılmasında kimi sıkıntılara yol açmaktadır. Bu bakımdan geçmiş dönemlere ait metinlerin arasına sıkışmış deyimlerin titizlikle tespit edilip anlamlandırılması şarttır. "El arkası yerde" deyimi de bunlardandır. Tespit edilebildiği kadarıyla 15. yüzyıldan itibaren divan şiirinin kullanım sahasına giren "el arkası yerde, el arkası yerde de-, el arkasını yere / yerde ko(y)-, el arkası yerde et- / eyle-, el arkasını yere bas-", gibi şekilleri olan bu deyim, günümüzde artık kullanılmamaktadır. Divan şairleri bu deyimi şairlik kudreti, güzellik, endam, yiğitlik, cömertlik gibi unsurlarla ilgili çeşitli karşılaştırmalar yapmak; zayıf olan tarafın güçlü olanın üstünlüğünü kabul ettiğini dile getirmek için şiirlerinde ele almışlardır. Pek çok divan şairi bahsi geçen deyimi hüsn-i talîl sanatı ekseninde şiirlerinde zikretmişlerdir. Hazırlanan bu çalışmada yüzün üzerindeki manzum eser incelenmiş, otuz yedi farklı şairden altmış yedi örnek tespit edilmiş tespit edilen örneklerden yola çıkılarak "el arkası yerde" deyiminin anlam çerçevesi çizilmeye ve deyimin çıkış noktası ortaya konulmaya çalışılmıştır. Ayrıca bu çalışmayla divan şairlerinin bu deyimi kullanım şekli ve deyimin divan şiirindeki kullanım yerinin tespit edilmesi amaçlanmıştır.

Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Some of the idioms, which are one of the significant elements of Turkish language, have been forgotten in time and they have fallen into disuse. Idioms used in most of the pieces in Turkish language are the idioms of today or they belong to recent period; they generally don't have idioms that were used in older periods but haven't been used in today's language; these facts cause some problems in the interpretation of texts that belong to older eras. In this respect, idioms which are hidden and forgotten in older texts must be determined and their meanings must be explained. The idiom of "El arkası yerde" is one of these significant idioms. As far as it was determined, the idiom was started to be used in the 15th century in Ottoman poetry and it had different versions as "el arkası yerde, el arkası yerde de-, el arkasını yere / yerde ko(y)-, el arkası yerde et- / eyle-, el arkasını yere bas-"; the idiom is no more used today. Ottoman poets used this idiom in their pieces in order to make some comparisons through factors such as the power of poesy, beauty, stature, bravery and generosity and to mention that the weak side accepts the superiority of the stronger. Many Ottoman poets used this idiom in their poems as an element of the art of euphemism (Hüsn-i talil). In this study, more than one hundred poetical pieces of art have been analyzed, sixty seven examples have been chosen out of thirty seven different poets and starting from this point, it was attempted to set the frame of the meaning of "el arkası yerde" idiom and the origin of it. On the other hand, it was attempted to determine where it was used in Ottoman poems and the way that it was used by Ottoman poets.

PDF

___

AK, Co?kun (1987), Muhibbî Dîvânı, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.

AKSOYAK, ?smail Hakkı (2006), Gelibolulu Mustafa Âlî, Divan, I-III, Turkish Sourses LXII, Harvard: Harvard University Yayınları.

ARSLAN, Mustafa (2006), Muhyî, Hayatı, Edebî Kişiliği ve Divanı, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

ÂR?F-ZÂDE ÂSIM, Dîvânçe-i Âsım, Milli Kütüphane, 06 Mil Yz A 6868.

AV?AR, Ziya (e-kitap), Revânî Dîvânı, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/dosya/1128331 /h/girisrevani.pdf, (18.05.2012).

AYDEM?R, Ya?ar (2000), Behiştî Dîvânı, Ankara: Milli Eğitm Bakanlığı Yayınları.

BAYINDIR, ?eyda (2008), Şehdî Divanı, Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

CO?KUN, Ali Osman (1990), Simkeş-zâde Feyzî Dîvânı (İnceleme - Metin - İndeks), Doktora Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

ÇAVU?OĞLU, Mehmed - M. Ali Tanyeri (1990), Üsküblü İshak Çelebi, Divan, ?stanbul: ?stanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Yayınları.

ÇAVU?OĞLU, Mehmed (1977), Yahyâ Bey, Dîvan, ?stanbul: ?stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.

ÇOBANOĞLU, Ferda (2006), Enderunlu Ferîd İbrahîm Dîvân"ının Metni ve İncelemesi, Yüksek Lisans Tezi, ?stanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Ara?tırmaları Enstitüsü.

DEM?REL, ?ener (e-kitap), Behiştî"nin Heft Peyker Mesnevîsi, http://ekitap. kulturturizm.gov.tr /dosya/1-215443/h/metin.pdf (15.08.2012).

DEM?RKAZIK, H. ?brahim (2009), 18. yy. Şairi Mustafa Fennî, Dîvân (İnceleme - Tenkitli Metin - Dizin), II, Doktora Tezi, ?stanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Ara?tırmaları Enstitüsü.

D?LÇ?N, Cem (1983), Yeni Tarama Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.

FEVRÎ, Divan, Topkapı Sarayı Revan Kütüphanesi, No: 763.

GÜRBÜZ AT?K, ?ncinur (2011), İlahî-zâde Mehmed Emîn Vâsık Divan, Ankara: Grafiker Yayınları.

GÜRBÜZ, Mehmet (2012), Safiye Sultan-zâde Mehmed Rezmî Divan, Ankara: Grafiker Yayınları.

GÜRGENDEREL?, Müberrâ (2002), Hasan Ziyâ"î, Hayatı - Eserleri - Sanatı ve Divanı (İnceleme - Metin), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.

HARMANCI, Esat (e-kitap), Süheylî, Dîvân, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/dosya/1-215254/h/ girismetin.pdf, (03.05.2012).

?SEN, Mustafa (1990), Usûlî Divanı, Ankara: Akçağ Yayınları.

KAHRAMAN, Bahattin (1995), Vahîd Mahtûmî, Hayatı, Eserleri, Edebî Kişiliği ve Eserlerinin Tenkidli Metni, I-II, Doktora Tezi, Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

KARDA?, Mehmet Nuri (2008), Re"fet Mehmed ,,Azîz"in Hayatı, Edebi Kişiliği, Eserleri ve Dîvânının Tenkitli Metni, Yüksek Lisans Tezi, Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

KAYA, Bayram Ali (2003), The Dîvân of ,,Azmî-zâde Haletî, Turkish Sourses XLIX, Harvard: Harvard University Yayınları.

KILIÇ, Filiz (2000), Şehzade Beyazid Şâhî, Hayatı ve Divanı, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.

KIRBIYIK, Mehmet (e-kitap), Kâtib-zâde Sâkıb Dîvânı, http://ekitap.kulturturizm. gov.tr/ dosya/1- 275466/h/katibzade-sakib.pdf (15.05.2012).

KIRKKILIÇ, Ahmet (1985), Sultan Üçüncü Murad (Murâdî) Hayatı, Edebî Kişiliği, Eserleri ve Divânının Tenkidli Metni, Doktora Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü.

KOCA RÂGIB PA?A, Dîvân-ı Râgıb, Bulak, 1252/1836.

KÜÇÜK, Sebahattin (1994), Bâkî Dîvânı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.

MUM, Cafer (2006), "Divan ?iirinde Hazâniye ve Bâkî"nin Hazâniyesi", Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 4, s. 127-151.

ONAY, Ahmet Talat (1996), Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı, Haz. Cemal Kurnaz, ?stanbul: MEB Yayınları.

ÖZDEM?R, Mehmet (1999), Neccâr-zâde Rızâ Divanı"nın Edisyon Kritiği, Yüksek Lisans Tezi, Afyon: Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

SEYHAN, Nezihe (2000), Medhî Dîvânı (İnceleme - Transkripsiyonlu Metin), Doktora Tezi, ?stanbul: Marmara Üniversitesi Türkikyat Ara?tırmaları Enstitüsü.

SELV?, Muhammed (2008), Ümîdî, Hayatı, Eserleri, Edebi Kişiliği ve Dîvânı, Yüksek Lisans Tezi, Afyonkarahisar: Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

TANYER?, Mehmet Ali (1999), Örnekleriyle Divan Şiirinde Deyimler, Ankara: Akçağ Yayınları. TARLAN, Ali Nihat (1997), Necati Beg Divanı, ?stanbul: MEB Yayınları.

TA?, Hakan (e-kitap), Vusûlî [ö.1592], Dîvân, (İnceleme, Metin, Çeviri, Açıklamalar, Dizin), http:// ekitap.kulturturizm.gov.tr/dosya/1-275471/h/vusuli.pdf. (28.04.2012).

TÜRKÇE SÖZLÜK I-II (1988), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.

ÜNLÜ, M. ?ahabettin (1991), Ubeydi, Hayatı - Edebi Kişiliği ve Divanının Tenkitli Metni, Doktora Tezi, ?stanbul: Mimar Sinan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

YAKAR, Halil ?brahim (e-kitap), Gelibolulu Sun"î Dîvânı, http://ekitap. kulturturizm.gov.tr /dosya/1-213620/h/gelibolulu.pdf (10.05.2012).

YEN?KALE, Ahmet (2011), Sümbülzade Vehbî, Dîvân, Kahramanmara?: Ukde Yayınları.

YÜCEL, Ünsal (1999), Türk Okçuluğu, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.

ZÜLFE, Ömer (e-kitap), Nâşid [1749-1791], Dîvân, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/ dosya/1- 215485/h/nasidmetin.pdf (15.06.2012).