DEYİMLERDE YALANCI EŞ DEĞERLİK: TATAR TÜRKÇESİ TÜRKİYE TÜRKÇESİ ÖRNEĞİ*

Dillerin/lehçelerin eş değerlik sınırları içerisinde birbirine çevrilmesi/aktarılması söz konusudur. Ancak bazı yapılar eş değer gibi görünse de kavram alanları bakımından birbiriyle örtüşmez. Yalancı eş değerlik olarak adlandırılan bu tür yapıların lehçeler arası aktarmalarda hatalara yol açtığı ve anlaşmayı zorlaştırdığı görülür. Lehçeler üzerine yapılan yalancı eş değerlik çalışmalarının hemen hepsi kelimeler üzerinedir. Birkaç çalışmada eklerdeki yalancı eş değerlik meselesine de değinilmiştir. Bunun yanında, kelime grupları ve deyimlerde de yalancı eş değerlikten bahsetmek mümkündür. Fakat şimdiye kadar bu konu üzerine yapılmış müstakil bir çalışma yoktur. Deyim aktarmalarında yapılan yanlışlıklar üzerine ortaya konmuş çalışmalarda da yalancı eş değerlik meselesine değinilmemiştir. Lehçelere göre küçük fonetik farklılıklarla değişen veya eş anlamlı unsurlardan oluşan bu deyimlerin aktarıcılar tarafından hedef dilde de aynı anlama karşılık geldiğinin varsayılması deyim düzeyinde birtakım hatalara yol açmaktadır. Bunun sonucunda metnin derin yapısı, bazen de tamamı zarar görmektedir. Bu nedenle lehçeler arasında yapılan aktarmalarda her deyim titizlikle ele alınmalıdır. Birbirinin aynısı gibi görünse dahi bunun için mutlaka söz konusu yazı dilinin deyimlerini içeren sözlüklere başvurulmalıdır. Tatar ve Türkiye Türkçesi deyimlerindeki yalancı eş değerlik konusunu incelediğimiz bu çalışma, Nekıy İsenbet'in Tatar T?l?n?ñ Frez?ologik Süzl?g? adlı eserindeki baş ve başta bulunan organ adları ile kurulmuş deyimlerle sınırlandırılmıştır

THE FALSE FRIENDS IN IDIOMS: TATAR TURKIC-TURKISH TURKIC EXAMPLE

It is a matter of fact that languages/dialects are translated/transfered to each other in the borders of equivalance. However, some concepts do not overlap with each other even if they seem to be equivalent. It is confered that such structures called as false friends result in mistakes and make understanding difficult. Almost all the studies of false friends on dialects are about words. In some of these studies, false friends issue in morphemes is discussed as well. Besides, it is possible to discuss false friends issue in phrases and idioms. However, there is not a distinct study on that issue up to this point. Additionally, false friends issue is not discussed in studies about mistakes in idiom transmissions. Misunderstanding of idioms which are prolongations of culture causes communication disorder and leads us misinterpret customs, beliefs, worldview, lifestyle and way of thinking of a society. In the studies of Tatar and Turkey Turkic, false friend idioms are especially pointed out as part of the research in order to prevent the problems occuring in transfer. In this respect, the issue is; 1. The ones whose components are same in terms of sound and structure; or the ones composed of the words which are known to be from the mutual root with regular sound balance between origin dialect and target dialect; namely idioms composed of heteronym components. (anadan imgen sötlerĕn avızına kitĕrüv ≠ anasından emdiği sütü burnundan getirmek; küz atuv ≠ göz atmak; küzlerĕ velfecĕr uḳıy ≠ gözleri velfecri okumak; tĕşĕ ḳıcrıy ≠ dişi gıcırdamak; yöz körsetüv ≠ yüz göstermek; yöz sörüv ≠ yüz sürmek; …) 2. The ones composed of the words which mean the same when transfered one by one from origin dialect to target dialect altough its components are not same in terms of sound and structure; namely idioms composed of equivalent components. (baş eylendĕrüv ≠ baş döndürmek; baş tartuv ≠ baş(ı) çekmek; bit birüv ≠ yüz vermek; tĕşke tiyüv ≠ dişe dokunmak; uñ küzĕn sul küzĕnnen ḳızġana ≠ sağ gözünü sol gözünden kıskanmak; yöz dündĕrüv ≠ yüz çevirmek; …) evaluated in two ways as above. Some idioms that we analyse under the heading of false friends contain some small differences among themselves. Those differences that we encounter in conjugations, sentence structures and additions are so small that they don’t prevent the meaning of transfered idiom (Avızı bĕlen koş tuta / ağzıyla kuş tutmak; başḳa ĕş töşüv / iş başa düşmek; başınnan ḳavıḳ cilĕ esken / başında kavak yeli esmek; ozın tĕllĕ / dili uzun; etc.). It is remarked that those idioms which can be considered as variants of each other are also false friends. Deyimlerde Yalancı Eş Değerlik: Tatar Türkçesi-Türkiye Türkçesi Örneği 3 Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 10/4 Winter 2015 In consequence of the research, it is confirmed (that) in Tatar and Turkey Turkic, similar structured 39 idioms which are formed by head and organ names on head are false friends. 22 of them are false friend idioms composed of heteronym components, 17 of them are false friend idioms composed of equivalent components. In false friend idioms composed of heteronym components, 19 idioms which are totally different in terms of meaning are analysed under the heading of completely false friends, 3 idioms which are somehow similar in termsof meaning are analysed under the heading of partial false friends. It is determined (that) 13 of false friend idioms composed of heteronym components are complete false friends and 4 of them are partial false friends. When we take into consideration that idioms with only head and organ names on head in the study, this is actually a considerable amount. In this respect, we can add a subheading called false friend idioms to error types occuring in idiom transfer such as preserving of origin, adaptation of origin, false idiom choice, use of missing idiom in target dialect, not being able to transfer an idiom with an idiom. It is confered by translatives that those idioms changing with small discrepancies according to dialects or consisting of synonymous elements have the same meanings in target language; and it results in the mistakes at the level of idiom. As a result, scheme of the text, and sometimes whole text is damaged. Therefore, every single idiom in such transmissions has to be approached meticulously. It has to be consulted to dictionaries containing idioms of written language in question even if those idioms seem to be same as each other. We are of opinion that false friend idioms composed by geographical position, historical process, political issues, different socio-cultural interaction between both dialects are richness of Turkish language, besides they constitute most of the mistakes in dialect transfers and lead to decrease of communication ratio among Turkish people. This study in which we analyse the issue of false friends in idioms of Tatar Turkic and Turkish Turkic has been limited with idioms formed by organ names about head and on-head in the work of Nekıy İsenbet called Tatar Tĕlĕnĕñ Frezĕologik Süzlĕgĕ.

PDF

___

ABDULLİN, Ş.A ve diğerleri (1977, 1979, 1981). Tatar Tĕlĕnĕñ Añlatmalı Süzlĕgĕ 3 Tomda, SSSR Fenner Akadeyası, Kazan: Tataristan Neşriyatı.
AKSAN, Doğan (1978). Anlambilimi ve Türk Anlambilimi (Ana Çizgileriyle), Ankara: Ankara Üniversitesi DTCF Yayınları.
AKSOY, Ömer Asım (1984). Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü 2- Deyimler Sözlüğü, Ankara: TDK Yayınları.
AKTAŞ, Tuğba (2013). Tatar Türkçesindeki “Baş” ve “Baş”ta Bulunan Organ Adları İle Kurulmuş Deyimler ve Bu Deyimlerin Türkiye Türkçesindeki Şekilleriyle Karşılaştırılması, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya.
AKTAY, Apdullah (2009). Bertolt Brecht’in Tiyatro Metinlerinin Türkçeye Aktarılışında Deyim Aktarmalarından Kaynaklanan Sorunlar ve Bu Sorunların Dil Öğretimindeki Yansımaları, Gazi Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara.
ALKAYIŞ, Muhammet Fatih (2009). “Çağdaş Türk Şiveleri Arasında Aktarma Meseleleri (Yeni Uygur Türkçesi-Türkiye Türkçesi Örneği) / The Translating Problems Of Contemporary Turkish Dialects (Between The New Uygur Turkish Dialect And Turkey Turkish Dialect)”, Turkish Studies - International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic-, ISSN: 1308-2140, (Prof. Dr. Hamza Zülfikar Armağanı), Volume 4/3, Spring 2009, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.673 , p. 60-70.
ARNAZAROV, Seyitnazar (2002). “Türkmen ve Türkiye Türkçelerinde Aynı Kelimelerle İfade Edilen Bazı Sıfatlardaki Anlam Farklılıkları Üzerine”, Dil Dergisi, S.113 Ankara: 72-77.
______________________ (2004). “Türkmen ve Türkiye Türkçesinin Ortak Fiillerinin Anlam Bakımından Genel Bir Mukayesesi”, V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı 2004, Ankara: TDK Yayınları, 193-220.
DEMİR, Nurettin (1997). “Bir Tuva Masalının Türkiye Türkçesine Aktarılması”, Sibirya Araştırmaları, İstanbul: Simurg Yayınevi: 379-389.
DENİZER, Faik Utkan (2007). Tarihi Metinleri Aktarma Problemleri- Dede Korkut Oğuznameleri ve Türkiye Türkçesine Yapılmış Aktarmaları Üzerine Kelime Düzeyinde Bir İnceleme-, Muğla Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Muğla.
DİREKÇİ, B., GÜLMEZ, M. (2012). “Güney Azerbaycan ve Türkiye Türkçesi Arasındaki Yalancı Eş Değerler”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S.32, Konya: 133-154.
EKER, Ümit (2012). “Tarihî Metin Aktarımlarında Deyimler (Eski Türkiye Türkçesi - Türkiye Türkçesi)”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, S. 1/1, Erzurum: 124-157.
ERCİLASUN, Ahmet B. (1992). “Türk Lehçelerinin Anlaşılmasında Dikkat Edilecek Noktalar”, (Dil Dergisi, Sayı:5, Mayıs), Türk Dünyası Üzerine İncelemeler (1999), Ankara: Akçağ Yayınları: 179-207.
_____________________ (1998). “Lehçelerden Türkiye Türkçesine Aktarma”, II. Türk Dünyası Yazarlar Kurultayı 8-10 Aralık 1994, Ankara: 41-45.
ERGÖNENÇ AKBABA, Dilek (2007). “Nogay Türkçesi ve Türkiye Türkçesi Arasındaki Yalancı Eş Değerler”, Bilig, S. 42, Ankara: 151-176.
ERSOY, Feyzi (2007). “Çuvaş Türkçesi ve Türkiye Türkçesinde Yalancı Eş Değerler”, Türkbilig, 2007/14, Ankara: 60-68.
ERSOY, Habibe Yazıcı (2012). Başkurt Türkçesi ve Türkiye Türkçesinde Yalancı Eş Değerler, Ankara: Gazi Kitabevi.
ERTUĞ, Sadiye (2007). Oğuz Grubu Türk Lehçelerindeki Hareket Fiillerinde Yalancı Eşdeğerlikler, On Dokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Samsun.
GEDİKLİ, Yusuf (1998). “Türk Lehçelerinden Metin Aktarma Yolları ve Metin Aktarmanın İlke ve Meseleleri”, II. Türk Dünyası Yazarlar Kurultayı 8-10 Aralık 1994, Ankara: 58-69.
GÜL, Eda (2011). Özbek Türkçesi-Türkiye Türkçesi Yalancı Eş Değerli Sözcükler, On Dokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Samsun.
GÜLENSOY, Tuncer (1998). “Türk Edebiyatları Arasında Aktarma ve Karşılıklı Yayın Sorunları”, II. Türk Dünyası Yazarlar Kurultayı 8-10 Aralık 1994, Ankara: 54-55.
İLKER, Ayşe (1999). “Lehçeden Lehçeye Aktarma Üzerine Bazı Düşünceler”, III. Uluslararası Türk Dili Kurultayı 1996, Ankara: TDK Yayınları: 553-560.
İSENBET Nekıy (1989). Tatar Tĕlĕnĕñ Frazeologik Süzlĕgĕ, Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı. İSMAİL, Sabahattin (1998). “Türk Edebiyatları Arasında Aktarma ve KKTC’de Yayın Sorunu”, II. Türk Dünyası Yazarlar Kurultayı 8-10 Aralık 1994, Ankara: 72-77.
KALDARBEK, Naymanbayev (1998). “Türk Edebiyatları Arasında Aktarma Sorunları”, II. Türk Dünyası Yazarlar Kurultayı 8-10 Aralık 1994, Ankara: 70-71.
KARA, Mehmet (2009). “Lehçeler Arası Aktarmalarda Temel Sorunlar / The Basic Issues In Translation Between Turkic Languages”, Turkish Studies - International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic-, ISSN: 1308-2140, Volume 4/4, Summer 2009, http://www.turkishstudies.net/sayilar/sayi17/karamehmet.pdf , p. 1056- 1082.
KARADOĞAN, Ahmet (2004a). Türk Lehçeleri Arasında Aktarma Sorunları Türkmen TürkçesiTürkiye Türkçesi Üzerine Bir İnceleme, Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimleri Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Kırıkkale.
___________________ (2004b). “-Ip İle Kurulan Zarf-Fiilli Parçaların Türkmen Türkçesinden Türkiye Türkçesine Aktarımı Üzerine”, Bilig S.31, Ankara: 207-216.
KIRÖMEROĞLU, Nida (2011). Türkmen Türkçesi ve Türkiye Türkçesindeki Yalancı Eş Değerler, İstanbul Kültür Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul.
KİRİŞÇİOĞLU, Fatih (2006). “Türkmen Türkçesinden Türkiye Türkçesine Yapılan Aktarmalarda Karşılaşılan Bazı Problemler”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S.20, Konya: 21-35.
MERHAN, Aziz (2012). “Türkçe ve Özbekçe Eş Sesli Sözcük Karşılaştırması”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S.47, Erzurum: 1-16.
ÖNER, Mustafa (2009). Tatarca-Türkçe Sözlük, Ankara: TDK Yay.
ÖZKAN, Fatma (1999). Bugünkü Türk Lehçelerindeki İletişimi Zorlaştıran Kelimeler, III. Uluslararası Türk Dil Kurultayı 1996, Ankara: TDK Yayınları: 883-889.
PARLATIR, İsmail (2008), Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü II- Deyimler, Ankara: Yargı Yayınları.
RUSTEMOVA, Nadzhiie (2014). Kırım Tatarcası ve Türkiye Türkçesinde Yalancı Eş Değerler, Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Isparta.
RESULOV, Asker (1995). Akraba Diller ve Yalancı Eş Değerler Sorunu, Türk Dili, S. 524, Ankara: 916-924.
SULTANZADE, Vügar (2010). “Türk Dilleri ve Lehçeleri Arasında Benzeşimler Sözlüklerinin Hazırlanmasının Yöntem ve Prensipleri”, Bahçeşehir Üniversitesi, Türkiye’de ve Dünyada Sözlük Yazımı ve Araştırmaları Uluslararası Sempozyumu 4-6 Kasım 2010, İstanbul: 52-56.
ŞAVK, Ülkü Çelik (2007). “Altaycada Eş Sesli Sözcükler”, IV. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri II 24-29 Eylül 2000, Ankara: 1653-1693.
TOKATLI, Suzan (2004). “Türkiye Türkçesi ile Azerbaycan Türkçesindeki Eş Sesli Kelimeler Üzerine”, Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S.16, Kayseri: 141-156.
TOKER, Mustafa (2003). W. Radloff’un “Opıt Slovarya Tyurkskih Nareçiy” Adlı Eseri ve Eserde Geçen Tatar Lehçesine Ait Kelimelerin İncelenmesi, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Doktora Tezi), Konya.
TÜRKAY, Osman (1998). “Türk Edebiyatları Arasında Aktarma ve Karşılıklı Yayın Sorunları”, II. Türk Dünyası Yazarlar Kurultayı 8-10 Aralık 1994, Ankara: 56-57.
UĞURLU, Mustafa (2000). “Türk Lehçeleri Arasında Aktarma Meseleleri ve ‘Abay Yolu’ Romanı”, Bilig, S.15, Ankara: 59-80.
__________________ (2001). “Türk Lehçelerinin Aktarımında Valenz Sözlüklerinin Önemi”, Doğu Akdeniz Üniversitesi, Uluslararası Sözlükbilim Sempozyumu Bildirileri [Yayımlayan: Nurettin Demir-Emine Yılmaz], Gazimağusa: 197-206.
___________________ (2004), “Türk Lehçeleri Arasında Kelime Eş Değerliği”, Bilig, Sayı: 29, Ankara: 19-30.
___________________ (2012), “Türk Lehçeleri Arasında Benzer Kelimelerin Eş Değerlik Durumu / On The Equivalence of The Smilar Words In Turkic Languages”, Turkish Studies - International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic-, ISSN: 1308-2140, (Prof. Dr. Mehmet Aydın Armağanı), Volume 7/4, Fall 2012, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.4235 , p. 215-222.
USTA, Çiğdem (2008). “Lehçeden Lehçeye Aktarma Sorunlarına Ek: İmlâ ve Noktalama Hataları / Addition To The Translation Problems Between Turkish Dialects: Spelling And Punctuation Mistakes”, Turkish Studies - International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic-, ISSN: 1308-2140, Volume 3/6, Fall 2008, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.485 , p. 668-691.
YILDIRIM, Hüseyin (2005). “Türkmen Türkçesindeki Aldatıcı Kelimeler”, Gazi Üniversitesi, I. Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, 11-13 Mayıs 2005 Ankara: 765-792.
YILDIZ, Hüseyin (2009). “Karay Türkçesinde Yalancı Eş Değer Kelimeler”, Gazi Türkiyat Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi, S.5, Ankara: 611-659.
ZAL, Ünal (2009). “Türk Lehçeleri Arasında Aktarma Meseleleri ve ‘İki Ağaç’ Şiir Kitabı Üzerine”, Gazi Türkiyat Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi, S. 5, ANKARA: 431-455