ÇAĞATAY TÜRKÇESİNİN BAZI ESERLERİNDE YER ALAN DEYİMLERİN ANLAM, ŞEKİL BAKIMINDAN KULLANIMI VE KUTADGU BİLİG’DE TANIKLANAN DEYİMLER

Deyimler, bir dilin sözvarlığını oluşturan en önemli kültürel ögelerdir. Bir milletin çağlar boyunca devam ettirdiği yaşayışını, geleneklerini, inanışlarını, hayata bakış açılarını ortaya koymaktadır. Bu sözcük öbekleri, toplumun hafızasını canlı tutan, ilgi çekici anlamlar içeren, nesillerden nesillere aktarılan ortak mirastır. Binlerce yıllık tarihimizi yansıtan, toplumun sözlü ve yazılı ifadesine akıcılık ve güç katan, anlam zenginliği ve derinliğine sahip kalıplaşmış kelime gruplarıdır. Bu çalışmada Çağatay Türkçesi dönemine ait on altı eser incelenmiştir. Çağatay Türkçesinin sözvarlığı içerisinde yer alan deyimlerin bu eserlerde de sıkça kullanıldığı tespit edilmiştir. Ayrıca bu kalıplaşmış söz öbeklerinin anlatıma zenginlik ve derinlik kattığı görülmektedir. Bu çalışmada deyimler şekil ve anlam yönünden incelenmektedir. Şekil yönünden, cümle hükmünde deyimler ve cümle hükmünde olmayan deyimler; anlam yönünden sözcükte anlam ve cümlede anlam olarak değerlendirilmiştir. Şekil yönünden cümle hükmünde deyimler; çekimli fiil alarak kullanılan deyimler, mastar şekliyle kullanılan deyimler, emir kipiyle kullanılan deyimler olarak tasnif edilmiştir. Ayrıca cümle hükmünde deyimler ve cümle hükmünde olmayan deyimler; kök halinde ve gövde halinde deyimler olarak iki grupta değerlendirilmiştir. Çağatay Türkçesinde tespit edilen deyim örneklerinden Kutadgu Bilig'de tanıklananlar varsa bu deyim örneklerine de yer verilmiştir. Deyimlerin kullanıldığı beyitlerden ve cümlelerden örnekler verilmiştir. Türk dilinin diğer dönemlerinde olduğu gibi bu dönemde de deyimlerin önemli bir yeri olduğu hem manzum hem de mensur eserde kullanıldığı görülmüştür. Ayrıca deyimlerin, insanların yaşadığı olayların özetini ifade eden ve onları çok yönlü düşünmeye sevk eden, dilin sözvarlığının vazgeçilmez ögesi olduğu bir kez daha tanıklanmıştır

PROVED IDIOMS IN KUTADGU BILIG AND USAGE IN TERMS OF MEANING, FORM OF IDIOMS THAT SITUATED IN SOME OF WRITTEN WORKS IN CHAGATAI TURKISH

Idioms are important cultural components that carve out lexicology of any language. Idioms have revealed way of living, customs, religious beliefs and a nation’s life perspective that maintain throughout generations. These lexical groups keep the community's memories alive, contain attractive meanings and transmit mutual heritage between generations. Idioms reflect our historical eras and they are stereotyped word groups that provide meaning richness and depth. They support written and verbal statements. In this study, sixteen literary works which have in Chagatai Turkish period have been examined. İdioms which situated in Chagatai Turkish vocabulary often have been used in these period works. It can also be seen that these stereotyped vocabularies provide richness and deepness to the expressions. In this study, idioms have been examined in terms of morphology and semantic. In terms of form, idioms in the form of sentence and idioms that are not in the form of sentence; In terms of meaning, meaning in the sentence and meaning in the word. In terms of form; idioms in the form of sentence have classified in that: Idioms that take finite verb, idioms used as infinitive, idioms used with imperative. Besides, idioms in the form of sentence and idioms that are not in the form of sentence have examined as base and stem in two groups. Idiom examples are given from sentences and couplets that have in examined works. In addition, in this study, idioms that have in Kutadgu Bilig have also examined. As in other periods of Turkish language, in this era, idioms have an important place in both poetic and prose works. Idioms are irrevocable parts of language’s vocabulary and this feature of idioms have been verified in these examples. Besides they represent the summary of life, and they provide multi-directional thinking.

PDF

___

Abik, Deniz. (1997). Nevâyî’nin Eserlerindeki Deyimlerin Farsça ile Karşılaştırılması, Çanakkale On sekiz Mart Üniversitesi, 30-31 Mayıs Karşılaştırmalı Edebiyat Araştırmaları Sempozyumu III (Bildiri).
Aksan, Doğan. (2009). Her Yönüyle Dil-Ana Çizgileriyle Dilbilim, Ankara: TDK Yay.
__________ .(2016). AnlamBilim - AnlamBilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi, Ankara: Bilgi Yayınevi,
Aksoy, Ömer Asım .(1993), Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü II-Deyimler Sözlüğü, İstanbul: İnkılap Kitabevi.
____________ .(2010).Türkçe Tabirler Sözlüğü. Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü: Atasözleri Sözlüğü I, İstanbul: İnkılap Kitabevi.
Aktaş, Tuğba .(2013).Tatar Türkçesindeki “Baş” ve “Baş”ta Bulunan Organ Adları İle Kurulmuş Deyimler ve Bu Deyimlerin Türkiye Türkçesindeki Şekilleriyle Karşılaştırılması, Konya: Selçuk Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi,
Arat, Rahmeti Reşit.(1979).Kutadgu Bilig I-Metin, Ankara: TDK Yay.
__________________ .(1994).Yusuf Has Hacib- Kutadgu Bilig Çeviri, Ankara: TTK Basımevi, 1994, 6.bs.
Aslan, Üzeyir. (2009). Ubeydullah Han Şairi Sanì ve Türkçe Divanı. Konya: PaletYay.
Atalay, Besim. (1998). Dîvânu Lugâti’t- Türk Tercümesi. Cilt I-II-III, Ankara: TDKYay.
__________ .(1999).Dîvânu Lugâti’t- Türk Dizini. Cilt IV. , Ankara: TDK Yay.
Atmaca, Emine.(2009). Kazak Türkçesinde “Göz” Organ İsmiyle Kurulmuş Deyimlerin Yapı ve Anlam Özellikleri, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, Cilt: IX, S: 2, s: 19-35, İzmir.
Banguoğlu, Tahsin. (1998). Türkçenin Grameri, Ankara: TDK Yay.
Biray, Nergis. (2005). Kırgız Türkçesinde Deyimler ve Deyimlerin Sınıflandırılması Üzerine, Prof. Dr. Fikret Türkmen Armağanı, ISBN 975-00740-0-9, İzmir: Kanyılmaz Matbaası.
_____________.(2009). Denizli Ağzından Derleme Sözlüğü’ne Katkılar, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/8 Fall., s.748-776, www.turkishstudies.net, Doi Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkıshStudies.976, ANKARA-TURKEY.
Clauson, Sir Gerard .(1972) .An Etimological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkısh, London: Oxford Ünivesity,
Çelik, Ülkü.(1996). Ali Şîr Nevâyî- Leylî vü Mecnûn, Ankara: TDK Yay.
Çelikel, Sibel.(2007). Orhun Kitabelerinin Günümüz Türkçesindeki Söz Varlığı. Edirne: Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü-Yüksek Lisans Tezi.
Çetinkaya, Bayram .(2001).Kutadgu Bilig’deki Deyimlerin Semantik ve Sentaktik İncelemesi, Afyon: Kocatepe Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi.
Demir, Erkan .(2013). Atebetü’l-Hakâyık’ta Geçen Deyimler, Atasözleri ve ÖzdeyişlerTürkiyat Mecmuası, C. 23, Güz. (2013),s.37-52.
Eker, Ümit .(2012). Tarihî Metin Aktarımlarında Deyimler, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi. Sayı: 1/1, Türkiye, s. 124-157.
Eraslan, Kemal .(1986).“XV. Yüzyıl Çağatay Edebiyatı”. Başlangıcından Günümüze Kadar Büyük Türk Klasikleri, Tarih- Antoloji- Ansiklopedisi, Cilt 3, İstanbul: Ötüken Neşriyat, s.59-62.
____________. (1996). Alî Şîr Nevâyî-Nesâyimü’l-Mahabbe min Şemâyimi’l - Fütüvve I-Metin, Ankara: TDK Yay.
_____________ .(1999). Mevlâna Sekkâkî Divanı, Ankara: TDK Yay.
_____________. (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri, Ankara: TDK Yay.
______________.(2011). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, Ankara: Akçağ Yayınevi,
Erenoğlu, Dilek.(2007). Güvâhî’den Günümüze Atasözleri Ve Deyimler, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or TurkicVolume 2/4 Fall 2007, s.1151-1167, www.turkishstudies.net, Doi Number: http:// dx. doi.org/10.7827/TurkıshStudies.223, ANKARA-TURKEY.
Hatipoğlu, Vecihe. (1964). Kelime Grupları ve Kuralları, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten [1963], s.203-244.
Karaağaç, Günay .(1997).Lutfî Divânı (Giriş-Metin-Dizin-Tıpkıbasım), Ankara: TDK Yay.
Karahan, Leyla.(1999). Türkçenin Söz Dizimi, Ankara: Akçağ Yay.
Karasoy, Yakup .(1998).Şiban Han Dîvânı (İnceleme- Metin- Dizin- Tıpkıbasım), Ankara: TDK Yay.
Korkmaz, Zeynep.(2010). Gramer Terimleri Sözlüğü, Ankara: TDK Yay. _____________ .(2007). Türk Dili Üzerine Araştırmalar III (Ali Şîr Nevâyî ve Çağatay Yazı Dili), Ankara: TDK Yay. _____________ ,Türkiye Türkçesi Grameri- Şekil Bilgisi, TDK Yay., Ankara 2014.
Köprülü, Mehmet Fuat .(1945). “Çağatay Edebiyatı”. Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 3, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., İstanbul, s.270-323.
Kut, Günay .(2003).Garâ’ibü’s - Sıġar (İnceleme-Karşılaştırmalı Metin), Ankara: TDK Yay.
Özgür, Can.(2009). Necati ile Huseyn-i Baykara’nın Kullandığı Atasözleri ve Deyimler Üzerine Bir Karşılaştırma, Turkish Studies - International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 4/3,Spring 2009, s.1744-1754, www.turkishstudies.net, Doi Number: http://dx.doi.org/ 10.7827/ TurkıshStudies.754, ANKARA-TURKEY.
Par, Arif Hikmet.(1993). Türkçe Deyimler Sözlüğü, İstanbul: Serhat Yay.
Sarıtaş, Süheyla .(2012). Türk Kültüründe Yüzle İlgili Deyim ve Atasözleri Üzerine Bir Çalışma, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S:28.
Şahin, Hatice.(2009). Kaşgarlı’dan Günümüze Organ İsimleriyle Kurulmuş Deyimler, Turkısh Stıdies-International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 4/3 Spring, www.turkishstudies.net, s. 2020-2036.Doi Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkıshStudies.767, ANKARA-TURKEY.
Şen, Serkan. (2007). Eski Türkçede Gök İle Yerin Adlandırılışında Renklere Dayalı Deyim Aktarmalarından Yararlanma ve ‘Kara’ Sözcüğünün Kökeni Üzerine, İlmi Araştırmalar, S: 24, s.129-136.
Tekin, Alpay Gönül. (1994). Ali Şîr Nevâyî-Ferhâd u Şîrîn (İnceleme-Metin), Ankara: TDK Yay.
Tören, Hatice .(2001). Ali Şîr Nevâyî - Sedd-i İskenderî (İnceleme - Metin), Ankara: TDK Yay.,
Yıldırım, Talip .(2010). Hüseyin Baykara Divânı (İnceleme - Metin - Dizin – Tıpkıbasım), İstanbul: Hat Yayınevi.
Yüceol, Özezen Muna .(2001). Türkçe Deyimler Üzerine Birkaç Söz, Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, 2001/II, Aralık, S: 600 s. 869-879.
Türk Dil Kurumu, Güncel Türkçe Sözlük, Büyük Türkçe Sözlük, Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, http://www.tdk.gov.tr, (ET: 28.03.2016, 12.11.2016).