19284

AZƏRBAYCAN TƏZKIRƏLƏRININ TƏSNIFATI: DILI, STRUKTURU, ƏHATƏ ETDIYI COĞRAFIYA VƏ DÖVR

XVI. yüzyıldan başlayarak Azerbaycanlı müellifler tarafından çeşitli şair tezkireleri kaleme alınsa da, Azerbaycan tezkirecilik tarihinin teorik açıdan sistematik olarak araştırılmasına, tezkirecilik tarihimizin ortaya konmasına teşebbüs gösterilmemiştir. Azerbaycanlı tezkireciler tarafından 40'tan fazla tezkirenin kaleme alınmasına rağmen, bunların çok az kısmı incelenmeye tabi tutulmuş ve yayınlanmıştır. Şimdiye kadar bazı Azerbaycan tezkireleri - Sadık Bey Afşar'ın "Mecmau'lHavas"ı, Merağalı Muhammed Hasan Han İtimadü's-Saltana'nın "Hayrat-ı Hesan"ı, Seyyid Azim Şirvani'nin "Tezkire"si, Muhammed Ağa Müctehidzade'nin "Riyâzu'l-Aşıkîn"i, Muhammed Ali Terbiyet'in "Dânişmendân-ı Azerbaycan"ı, Mir Muhsin Nevvâb'ın "Tezkire-yi Nevvâb"ı, Gulam Memmedli'nin "Tezkire"si ve Şahin Fazıl'ın "Tezkire"si Azerbaycan'da basılmıştır. Azerbaycan tezkirecilik tarihinin şimdiye kadar sistematik olarak öğrenilmemesinin bir sonucu olarak tezkire yazarı olan bazı Azerbaycanlı müellifler Fars kökenliymiş gibi gösterilmiştir. Makalede Azerbaycan tezkirecilik tarihi tanıtılmış, Azerbaycan tezkireleri sınıflandırılmış, onların dil ve yapı özellikleri, kapsadığı coğrafya ve dönem, yazıldıkları zaman ve mekan ilk kez olarak karşılaştırmalı bir biçimde incelenmiştir. Yürüttüğümüz araştırmaların sonucu olarak, Azerbaycan tezkire araştırmacılarının karşısında önemli meselelerin durduğunu ve birçok tezkirelerimizin kendi araştırmacılarını beklediğini söyleyebiliriz. XVI. yüzyılın ortalarından XX. yüzyılın başlarına kadar telif edilmiş Azerbaycan tezkirelerinin transkripsiyon ve çeviri metinleri yapıldıktan sonra tezkirelerin kendi dönemlerinin edebî ortamı kapsamında analizi yapılmalı, tezkireler esas alınarak edebiyyat eleştirisinin, tercüme sanatının, Azerbaycan ediplerinin diğer halkların ve ülkelerin edebiyat adamlarıyla edebî ve kültürel ilişkilerinin tarihi öğrenilmelidir

CLASSIFICATION OF AZERBAIJANI TADHKIRAS: THEIR LANGUAGE AND STRUCTURE, GEOGRAPHY AND EPOCH THEY COVER

Though since XVI century there were written different memoirs of poets (tadhkiras) by Azerbaijani authors, any effort to compile and research the history of Azerbaijani tadhkiras from theoretical point of view was carried out. Azerbaijani tadhkira writers composed more than 40 tadhkiras, but a few of them were investigated and published. Up today some Azerbaijan tadhkiras – Sadig Bey Afshar’s “Majma al-Khavas”, Maraghali Muhammad Hassan Khan Itimad al-Saltana’s “Khayrat-i Hesan”, Seyyid Azim Shirvani’s “Tadhkira”, Muhammad Agha Mujtahidzada’s “Riyaz al-Ashigin”, Muhammad Ali Tarbiyat’s “Danishmendan-i Azerbaijan”, Mir Muhsin Nevvab’s “Tezkire-i Nevvab”, Gulam Memmedli’s “Tadhkira” and Shahin Fazil’s “Tadhkira” were published in Azerbaijan. As a result of not being systematically researched some Azerbaijanian tadhkira writers were presented as Persian origin. İn current article we comparatively introduced the history of Azerbaijan tadhkiras, their language and structure characteristics, time and place which they were written, geography and epoch they cover were fist time classified. As a result of our investigations we can say that there are too many important problems expecting Azerbaijan tadhkira scholars and a lot of tadhkiras are waiting for their researchers. After being transcripted and translated, Azerbaijan tadhkiras composed from the middle of XVI century till the beginning of XXI century have to be analyzed in background of the literary atmosphere of their epoch, the history of literary criticism, translation art and literary and cultural relations of Azerbaijanian literary figures with poets and writers of other nations and countries must be investigated on the basis of tadhkiras

PDF

___

AHDĠ ve GülĢen-i Ģuarası (Ġnceleme-metin) / hazır.: S. Solmaz. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi BaĢkanlığı, 2005.
BAYRAM Ömer, Azerbaycan sahası tezkireleri ve Seyid Azim ġirvaninin tezkiresi. – Doktora Tezi. Gazi Üniversitesi, Ankara, 2005.
BƏHMƏN Mirzə, Təzkireyi-MəhəmmədĢahi. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, Əlyazmalar Ġnstitutu, M-24.
BUNYATOV Z., Efendiev O. Ot redaktorov // Fazlullax ibn Ruzbixan Xundji. Tarix-i alam-ara-yi Amini. Baku, 1987.
ƏLĠQULUXAN Valeh. RiyazüĢ-Ģüəra. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Əlyazmalar Ġnstitutu, FS-700.
ĠPEKTEN H, Türk edebiyatının kaynaklarından Türkçe Ģuara tezkireleri. Erzurum: Ankara Üniversitesi yayınları, 1991.
ĠSEN Mustafa, Tezkireden bioqrafiye, Ġstanbul, 2010.
ĠSHAQ bəy Üzri Bəydili. Təzkireyi-Ġshaq. Ġran Ġslami ġura Məclisi kitabxanası 7261.
QARABAĞLI Müctəhidzadə Məhmməd Ağa. TəzkirətüĢ-Ģüəra Riyazül-aĢıqin. Dersaadet: Karabet Mətbəsi, 1328.
QARAYEV N, XIX əsr Azərbaycan ədəbi məclisləri, Bakı, 2012.
LÜTFƏLĠ bəy Azər. AtəĢkədə. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, Əlyazmalar Ġnstitutu, M238. MƏANĠ Əhməd Gülçin, Tarixi-təzkirəhayi-Farsi. 2 c., Tehran, 1348-1350.
MƏHƏMMƏD Fazil xan Gorusi, Əncüməni-xaqan.Ġran Ġslami ġura Məclisi kitabxanası 892.
MƏHƏMMƏDQULU xan Qacar.Lübbül-lübab. Tehran Universiteti, Hikmət kolleksiyası 289.
MƏMMƏDLĠ Qulam, Təzkirə. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, Əlyazmalar Ġnstitutu, B2701.
MƏMMƏDOVA M, Lütfəli bəy Azər və Azərbaycan ədəbiyyatı. Bakı, 2001.
MĠRZƏ Ġsa Xəyali Ziyai. Təzkireyi-Ziyai. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Əlyazmalar Ġnstitutu, D-269.
MUSALI Vüsalə, Türk təzkirəçiliyi: bibliografya, Bakı, 2011.
MUSALI Vüsalə, Azərbaycan təzkirəçilik tarixi, Bakı, 2012.
NAZĠM Təbrizi, Nəzmi-güzidə. Ġran Ġslami ġura Məclisi kitabxanası 480.
NƏVVAB Mir Möhsün. Təzkireyi-Nəvvab. Bakı: Orucov qardaĢlarının mətbəəsi, 1913.
NƏVVAB Mir Möhsün Ağamirzadeyi-Qarabaği. Təzkireyi-Nəvvab / Tərcümə edəni: Nəsrəddin Qarayev, Bakı: 1980, AMEA Əlyazmalar Ġnstitutu elmi arxiv. Nəsrəddin Qarayevin Ģəxsi arxivi. Qovluq 152.
SAM MĠRZƏ, Töhfeyi Sami. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, Əlyazmalar Ġnstitutu, B5119.
SEYFÜDDÖVLƏ Məhəmməd Tağı, Bəzmi-xaqan. Ġran Məclis Kitabxanası 894. STORĠ Ç, Persidskaya literatura, Moskva, 1972, ç. 2.
SEYĠD Əzim ġirvani, Əsərləri. III cild. Bakı. Elm, 1974.
SEYYĠD Azim ġirvânî, Tezkîretü’Ģ-ġu’arâ / haz.: Ö.Bayram. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay. (e-kitap), Ankara.
TƏRBĠYƏT Məhəmmədəli, DaniĢməndani-Azərbaycan, Bakı, 1987.
TOLASA H, Sehi, Latifi, AĢıkÇelebitezkirelerinegöre 16. yüzyıldaedebiyyataraĢdırmaveeleĢtirisi. Ġzmir: EgeUniversitesiyayınları, 1983.
ġAHĠN Fazil, Təzkireyi-ġahin. Bakı, 2006.
VƏLĠQULU bəy ġamlu. Qisəsül-xaqani. Ġran Ġslami ġura Məclisi kitabxanası – 8530.