10. YÜZYIL İSLAM COĞRAFYACILARINA GÖRE ERMENİYE VE ARRÂN TARİHÎ COĞRAFYASI

10. yüzyıl İslam Coğrafyacıları tarafından Ermeniye ve Arrân sınırları içerisinde zikredilen ve bölgenin en önemli merkezleri arasında bulunan Derbend (Bâbü'l-Ebvâb), Tiflis, Berze'a ve Debîl (Duvin, Dvin) bu gün Güney Kafkasya'da Gürcistan ve Ermenistan coğrafyasının bir bölümünü oluşturmaktadır. İbnü'l Fâkih (ö. III.-IV./IX.-X. yy.), İbn Hurdâzbih , İstahrî (ö. 340/951-952'den sonra), Mesudî (ö. 345/956), İbn Havkal (ö. IV./X. yy.) ve Makdisî (ö. 390/1000) gibi coğrafyacıların eserlerinde bu önemli merkezlerin yanı sıra Arrân ve Ermeniye'nin daha küçük diğer yerleşim yerlerinin de tarihî coğrafyası hakkında bilgiler mevcuttur. Sözü geçen yüzyılda sınırları Kafkas Dağları'nın güneyi ile sınırlı kalmayıp Anadolu'da Kâlîkalâ (Erzurum), Meyyâfârikîn (Silvan) ve Van Gölü çevresindeki Ahlat ve Erciş gibi önemli merkezleri de kapsayan Ermeniye ile birlikte bu günkü Gürcistan coğrafyası, başta tekstil ürünleri, dokumacılık ve ipeğin yanı sıra ziraî ürünleriyle de önemli bir yere sahipti. Kür ve Aras Nehirleriyle sulanan bu bölge ile Müslümanların siyasî ilişkileri ilk İslam fetihleri dönemine kadar uzanmaktadır. Ayrıca daha sonraki yüzyıllarda Müslüman Araplar ve Ermeniler arasındaki ilişkilerin yanında Türklerin de bölgedeki faaliyetleri Türk tarihi açısından bölgeyi daha da önemli yapmaktadır. Bu çalışmada, Güney Kafkasya'da yer alan Ermenistan ve Gürcistan sınırları içerisindeki bazı merkezlerin 10. yüzyıl İslam coğrafyacıları esas alınarak, coğrafî, sosyal, kültürel ve ticarî yapısı ile birlikte ticaret güzergâhları ele alınmıştır.

ACCORDING TO 10TH CENTURY ISLAMIC GEOGRAPHERS HISTORICAL GEOGRAPHY OF ARMENIA AND ARRAN

Darband (Bâb al-abwâb), Tbilisi, Barda'a ve Dabil (Duwin, Dvin) that mentioned by 1o. century Islamic geographers as the most important center of the Armenia and Arran region. At the present, the area constitutes a part of Georgia and Armenia that in the South Caucasus. In addition to the important centers there are also some historical geographic infomations about the other small sites of Arran and Armenia in works of some geographers such as Ibn al-Fakîh (ö. III.-IV./IX.-X. yy.), Ibn Khordâdhbeh (ö. 300/912-913), Istakhrî (ö. after 340/951-952), Mas'ûdî (ö. 345/956), Ibn Haukal (ö. IV./X. yy.) and Mokaddasi (ö. 390/1000). In the mentioned century, current geography of Georgia had an important spot especially with textiles, weaving and silk besides agricultural products together with Armenia where is not limited with the South of the Caucasus Mountains but also include Kâlîkalâ (Arzurum), Mayy?f?rq?n (Silvan) and Ahlat and Erciş that located around the Lake Van in Anatolia. The area that watered by Kura and Aras rivers and Muslims' political relations are exist till the first İslam conquests. In addition, the aspect of Turkish history, activities of Turkish in this area beside the relations between Armenians and Muslim Arabs make this area more important. In this study, some centers that located in South Caucasus, included in Armenia and Georgia boundaries were discussed about social, cultural and commercial structure examine with trade routes based on 10th century Islamic geopraphers.

PDF

___

Aşurbeyli, Sara (2010), "Şirvanşahlar", DİA, c. 39, s. 211-213.
Aydın, Mustafa (2012), "Tiflis", DİA, c. 41, s. 150-153.
Barthold, W. (1963), "Âzerbaycan ve Ermenistan", (çev: İsmail Aka), Tarih Araştırmaları Dergisi, c. 8, S. 14, s. 77-87.
Barthold, W., "Derbend", İA, c. 3, s. 532-539.
Buniyatov, Ziya Musa (2007), Azerbaycan VII-IX Esrlerde, Bakı.
Cöhce, Salim (2014), "Ermenistan'ın Tarihî Coğrafyası ve Ermeniler", Tarihte Türkler ve Ermeniler, c. 1, TTK, Ankara, s. 1-14.
Çog, Mehmet (2007), "Emeviler ve Abbasiler Dönemi Hazar-Arap İlişkileri", Turkish Studies, Sa. 2/2, s. 150-160.
Drasxanakertc'ı, Yovhannes (1987), History of Armenia, (Translation and Commentary: Rev. Krikor H. Maksoundian).
El-Belâzurî, Ahmed b. Yahyâ el-Belâzurî (2013), Fütûhu'l Büldân (Ülkelerin Fetihleri), (çev: Mustafa Fayda), Siyer Yayınları, İstanbul.
El-İstahrî, Ebu İshâk İbrâhim b. Muhammed el-İstahrî el-Fârisî (1961), el-Mesâlik ve'l-Memâlik, (tahkik: Muhammed Câbir Abdulâl el-Hînî).
El-Makdisî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr el-Bennâ el-Makdisî eş-Şâmî el-Beşşârî (1877), Ahsenü't-tekâsîm fî ma'rifeti'l-ekâlîm, (nşr: M. J. De Goeje), Brill.
El-Mesudî, Ebu'l Hasan Ali b. Hüseyin el-Mesudî (2011), Murûc ez-Zeheb (Altın Bozkırlar), (çev: Ahsen Batur), Selenge Yayınları, İstanbul.
El-Ya'kûbî, Ahmed b. Ebî Ya'kûb İbn Vâzıh el-Kâtib el-Ya'kûbî (1892), Kitâbü'l-Büldân, (nşr: M. J. De Goeje), Leyden.
Georgian Chronicles (1996), (translated: Robert W. Thomson), Oxford.
Ghewond, Ghewond's History (2006), (İngilizceye çev: Robert Bedrosian), Long Branch, N. J. 10. Yüzyıl İslam Coğrafyacılarına Göre Ermeniye ve Arrân Tarihî Coğrafyası 107 Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/1 Winter 2016
Grousset, René (2006), Başlangıçtan 1071'e Ermenilerin Tarihi, (çev: Sosi Dolanoğlu), Aras Yayıncılık, İstanbul.
Hewsen, Robert H. (1992), The Geography of Ananias of Sirak (ASXARHAC'OYC'), Wiesbaden.
Hewsen, Robert H. (2001), Armenia A Historical Atlas, The University of Chicago Press, London.
Hudûdü'l-Âlem Mine'l-Meşrik İle'l-Magrib (2008), (nşr: Vladimir Minorsky), (çev: Abdullah Duman, Murat Ağarı), Kitabevi, İstanbul.
İbn Havkal, Ebü'l-Kâsım İbn Havkal en-Nasibî (1967), Sûretü'l-arz, (nşr: M. J. De Goeje), (Bibliotheca Geographorum Arabicorum c. II), Leyden.
İbn Hurdâzbih, Ebû'l-Kâsım Ubeydullah b. Abdillâh b. Hurdâzbih (1889), Kitâbü'l-Mesâlik ve'lmemâlik, (nşr: M. J. De Goeje), (Bibliotheca Geographorum Arabicorum c. VI), Leyden.
İbnü'l-Esîr, Ebü'l Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî (1987), elKâmil fi't-Tarih, (çev: Abdülkerim Özaydın), Bahar Yayınları, İstanbul.
İbnü'l-Fâkih, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. İshâk b. İbrâhîm el-Hemedânî İbnü'l-Fâkih (1885), Kitâbü'l-Büldân, (nşr: M. J. De Goeje), Brill.
İbn Rüste, Ebû Alî Ahmed b. Ömer b. Rüste (1967), el-A'lâku'n-nefîse, Leyden. Mınorsky, V. (1979), "Tiflis", İA, c. 12, s. 264-279.
Moses, Kalankatlı (2006), Alban Tarihi ve Alban Salnamesi, (Mhitar Koş), (Azerbaycan Türkçesine çev: Ziya Bünyadov), (Türkiye Türkçesine çev: Yusuf Gedikli), Selenge Yayınları, İstanbul.
Mehmedoğlu, Aliev Saleh (1994), "Derbend", DİA, c. 9, s. 164-166.
Mehmedoğlu, Aliev Saleh (2001), "Kafkasya (Tarih)", DİA, c. 24, s. 158-160.
Müverrih Vardan (1937), Türk Fütuhatı Tarihi (889-1269), (çev: Hrant D. Andreasyan), İstanbul.
Özaydın, Abdülkerim (1991), "Arrân", DİA, c. 3, s. 394-395.
Sebeos, Sebeos' History (1982), (İngilizceye çev: Robert Bedrosian), New York. Streck, M., "Ermeniye", İA, c. 4, s. 317-236.
Taberî, Ebû Ca'fer Muhammed b. Cerîr et-Taberî (1881), Târîhu'r-Rusûl ve'l-Mulûk (Taberî Tarihi), c. 11, (nşr: M. J. De Goeje), Brill.
Togan, A. Zeki Velidi (1978), "Arrân", İA, c. 1, s. 596-598.
Urfalı Mateos (2000), Urfalı Mateos Vakayi-Nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor'un Zeyli (1136- 1162), (Türkçeye çev: Hrant D. Andreasyan), (Notlar: Edouard Dulaurer, Prof. Dr. Halil Yınanç), TTK, Ankara.
Yıldız, Hakkı Dursun (2000), İslâmiyet ve Türkler, Kamer Yayınları, İstanbul.