Baba Rahîm Meşreb Menâkıb-nâmesi’nde Geçen Şiirlerdeki Acem Kaynaklı Mitolojik Şahıslar

Baba Rahîm Meşreb, Çağatay Türkçesinin Klasik Sonrası Döneminde (M. 1600-1921) yaşamış sûfî şairlerden biridir. Türkistan sahasında, siyasi otoritenin olmadığı ve kurulan küçük hanlıkların sürekli çatışma içerisinde olduğu bu dönemde, doğal olarak sanatsal ve edebî faaliyetlerin sekteye uğradığını ve herhangi bir gelişmenin olmadığını söylemek mümkündür. Bu süreçte yaşamış şairlerin genelinde ise Çağatay Türkçesine klasik halini vermiş olan ve Çağatay Türkçesinin en önemli ismi olarak zikredilen Ali Şir Nevâî’nin etkisinde şiirler kaleme aldıkları, edebî açıdan da onu taklitten öteye gidemedikleri görülmektedir. Ancak Meşreb, eserleri, sıra dışı yaşam tarzı, sûfî kişiliği ve kendine has üslubuyla hem döneminde yaşayan diğer şairlerden ayrılmış hem de asırları aşan bir şöhrete kavuşmuş önemli bir şahsiyettir. “Şah (Îşân) Meşreb Menâkıb-nâmesi” adlı çalışma ise, şairin hayat hikâyesinden kesitleri barındıran manzum-mensur karışık bir eserdir. Mensur kısımlarla birlikte eserdeki şiirlerde de yine bahsi geçen hikâyelerde anlatılan olay örgüsüyle bağlantılı şiirler bulunmaktadır. Söz konusu şiirlerde, din, tasavvuf, tarih, coğrafya, mitoloji gibi birçok konu, şairin muhatabına aktarmak istediği bilgi ve vermek istediği mesajlar doğrultusunda kullanılmıştır. Bu konulardan biri de şiirlerde yoğun bir şekilde ele alınıp işlendiğini tespit ettiğimiz şahıs kadrosudur. Şahıslardaki bu yoğunluk ve çeşitlilik ise, gerek şairin alana olan hakimiyetini, gerekse bu şahısları şiirlerinde kullanmadaki yeteneğini ve şiirlerdeki anlam derinliğini göstermesi açısından dikkate değer bir bilgi sunmaktadır. Bu çalışmada, Baba Rahîm Meşreb Menâkıb-nâmesi’nde geçen Acem kaynaklı mitolojik şahıslar ele alınıp incelenecektir. Çalışmada, mitolojik şahıslar hakkında verilen genel bilgiler ışığında, şairin bahsi geçen şahısları şiirlerinde nasıl ve ne sıklıkla kullandığı, şiirlerden seçilen örnek metinler ve bu metinlerin açıklamalarıyla birlikte tasnif ve takdim edilecektir.

Anahtar Kelimeler:

Çağatay Türkçesi, Baba Rahîm Meşreb, Menâkıb-nâme, Şiirler, Mitolojik Şahıslar.

Mythological Characters of Persian Origin in the Poems in Baba Rahim Mashrab Manaqibnama

Baba Rahim Mashrab is one of the sufi poets who lived in the Post-Classical Period of Chagatai Turkish (1600-1921). In this period, when there was no political authority in the field of Turkestan and the small khanates established were in constant conflict, it is possible to say that naturally artistic and literary activities were interrupted and there was no development. In general, it is seen that the poets who lived in this process wrote poems under the influence of Ali Shir Navai, who gave Chagatai Turkish its classical form and is mentioned as the most important name of Chagatai Turkish, and they could not go beyond imitating him in terms of literature. However, Mashrab is a significant person who both distinguished himself from other poets living in his time and gained a reputation for centuries with his works, extraordinary lifestyle, sufi personality and unique style. "Shah (Îşân) Mashrab Manaqibnama" is a verse-prose mixed work containing sections from the Baba Rahim Mashrab’s life story. Along with the prose parts, the poems in the work also contain poems related to the plot told in the aforementioned stories. In the mentioned poems, many subjects such as religion, mysticism, history, geography and mythology were used in line with the information the poet wanted to convey to his addressee and the messages he wanted to give. One of these issues is the staff that we have determined to be handled and processed intensively in the poems. This density and diversity in the characters, on the other hand, provides remarkable information in terms of showing the poet's dominance over the field, his ability to use these people in his poems, and the depth of meaning in the poems. In this study, we will examine the Persian mythological figures mentioned in Baba Rahim Mashrab Manaqibnama. In the study, we will classify and present how and how often the poet uses the mentioned persons in his poems, with sample texts selected from the poems and explanations of these texts, in the light of general information about the mythological persons who will form the subtitles.

Keywords:

Chagatai Turkish, Baba Rahim Mashrab, Manakibnâme, Poets, Mythological Characters,

PDF

___

Baş, Münire Kevser, “Son Dönem Çağatay Şairi Baba Rahim Meşreb’in Manzum Fâtiha Tefsiri”, Toplum Bilimleri Dergisi, Ocak, 2013, S. 13, ss. 131-156.
Bayat, Halim, Külliyât-ı Meşreb Nemengânî, Tac Mahal Yay., Peşaver, ty.
Fidancı, Mahmut, Şah Meşreb Menâkıb-nâmesi, İstanbul Üniversitesi SBE, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul, 1994.
Gedik, Sadi, Meşreb (Baba RAHÎM) Mebde-yi Nûr, TDK Yay., Ankara, 2017.
Kahhar, Tahir, “Babarahim Meşreb”, Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi, T.C. Kültür ve Turizm Bak. Yay., Ankara, 2000, c. 15.
Kur'an Yolu Türkçe Meal ve Tefsir, haz.: Hayrettin Karaman vd., Diyanet İşleri Başkanlığı Yay., Ankara, 2012, c. I-V.
Levend, Agâh Sırrı, Divan Edebiyatı (Kelimeler ve Remizler, Mazmunlar ve Mefhumlar), Enderun Kitabevi, İstanbul, 1984.
Meşreb , Baba Rahim, Mebde-i Nûr, haz.: Haci İsmetullah Abdullah, Özbekistan Respublikası Fenler Akademiyası Fen Neşriyatı Yay., Taşkent, 1994.
Meşreb , Baba Rahim, Dilim Deryâ-i Nurdur, haz.: Abdureşid Abdugafurov, Gafur Gulam Namıdagi Neşriyat, Taşkent, 2004.
Meşreb , Baba Rahim, Mebde-i Nur, haz.: Kâzım Âmini, El Ezher İntişaratı Müessesesi Yay., Kabil, 2015.
Onay, Ahmet Talât, Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar, haz.: Cemal Kurnaz, D.İ.B. Yay., Ankara, 1992.
Onay, Ahmet Talât, Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı, Akçağ Yay., Ankara, 2000.
Öztürk, Mustafa, “Zülkarneyn”, DİA, TDV Yay., İstanbul, 2013, c. 44, ss. 564-567.
Pala, İskender, Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, Kapı Yay., İstanbul, 2013.
Tacibayeva, M., “Meşreb”, Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi, AKM Başkanlığı Yay., Ankara, 2005, c. I-VIII.
Tolkun, Selahittin, “Meşreb”; Türk Kültürü Dergisi, S. 454, Şubat 2001
Tosun, Necdet, “Çağatayca Yazılmış Menâkıpnâmeler”, İslâmî Türk Edebiyatı Sempozyumu, Sütun Yay., İstanbul, 2012, ss. 437-454.
Tökel, Dursun Ali, Divan Şiirinde Şahıslar Mitolojisi, FSM Vakıf Üniversitesi Yay., İstanbul, 2016.
Tökel, Dursun Ali, “Kutsal Metinleri Anlamada Mitolojinin Rolü”, Milel ve Nihal (İnanç, Kültür ve Mitoloji Araştırmaları Dergisi), c. 6, S. 1, Ocak-Nisan 2009. ss. 165-193.
Yıldırım, Nimet, Fars Mitolojisi Sözlüğü, Kabalcı Yay., İstanbul, 2008.
Yusufov , Celaleddin, Baba Rahim Meşreb – Mihribânım Kaydasen, Gafur Gulam Namıdagi Neşriyat, Taşkent, 1990, s. 99.