TARİKAT EŞYALARINDA SÜSLEME VE SEMBOLİZM ÜZERİNE BİR DENEME

Malzeme-teknik-süsleme açısından Türk İslam el sanatlarının önemli örneklerinden olan tarikat eşyaları gerek kullanım kaynakları gerekse fiziki bölümleri ve süslemeleriyle sembolik açıdan da dikkat çeken eserlerdir. Bu eşyalarda yer alan bitkisel, geometrik, figür, yazı ve nesneli kompozisyonlardan oluşan süslemeler Türk İslam sanatında mimaride ve el sanatlarında görülen süslemelerle paralel olarak üretildikleri dönemin özelliklerini yansıtmakla birlikte bazı motifler İslam ve tasavvuf literatüründe sembolik dilin parçasıdır. Tarikat eşyalarının türleri, ifade ettikleri sembolizm farklı çalışmalarda yer bulmasına karşın bu eşyalardaki süslemelerin sembolik yönleri detaylı olarak incelenmemiştir. Bu makalede tarikat eşyalarındaki süslemelerden sembolik dile sahip olan motifler tespit edilerek bunların tasavvuf literatüründeki ifadeleri açıklanmış; böylece süsleme kompozisyonunu oluşturan motif, figür, yazı ve nesnelerin sanatçı tarafından bilinçli olarak tercih edilmesi hususu değerlendirilmiştir. Bitkisel süslemede servi, gül ve lale; geometrik motiflerden bedâhe olarak adlandırılan stilize geometrik motifler, Mühr-i Süleyman ve daire; figürlü süslemede ejder, kuş (turna-güvercin-kazdoğan), arı ve insan; nesneli süslemede tarikat eşyaları, el, mizan terazisi, Zülfikar, kadeh; yazılı süslemede pir isimleri, ayetler, tasavvuf literatürüne ait ortak bazı tabirler sembolik dil yansıtmaları bakımından önemlidir.

An Attempt On Ornamentatıon And Symbolısm On Sect Items

The sects items, in terms of material-technical-ornamentation, which are important examples of Turkish-Islamic handicrafts, the works that attracted attention in terms of symbols, in both with their sources of utilize, with their physical parts and ornaments. While the ornaments consisting of plant, geometric figure, letter and object compositions on these items reflect the characteristics of the period they were produced in parallel with the ornaments seen in architecture and handicrafts in Turkish Islamic art, some motifs are part of the symbolic language in Islamic and Sufi literature. In spite of the fact that, the types of sect items and the symbolism expresses are included in different studies, the symbolic aspects of the ornaments on these items have not been researched in detail. In this article, motifs with symbolic language were identified from the ornaments on the items of the order and their expressions were declared in the Sufi literature, in this way, the conscious choice of motifs, figures, letters and objects that make up the ornament composition by the artist has been evaluated. Cypress, rose and tulip in herbal decoration; from geometric motifs, called ‘bedahe’(abruptly suddenly) as stylized geometric motifs the Muhr-i Suleyman and the circle; dragon, bird (cranepigeon-goose-falcon), bee and human in figured decoration; the objects of the sect, items, adjusted trial balance, Zulfikar, chalice; the names of the pirs, verses, and some common terms belonging to the Sufi literature in written decoration are crucial in terms of reflecting the symbolic language.

PDF

___

Ahmed-i Yesevî. (1993). Dîvân-ı Hikmet’ten Seçmeler. (Haz. Kemal Eraslan), Ankara.

Ahmed Davudoğlu. (Haz) (1993). Kur’ân-ı Kerîm ve İzahlı Meâli. İstanbul.

Akarpınar, R. Bahar. (2004). Sûfi Kültüründe Sembollerin Yeri ve Önemi Hakkında Bir Deneme. Türkbilig, 7, 3-19.

Aksel, Malik. (2010). Anadolu Halk Resimleri, İstanbul.

Aksel, Malik. (2015). Türklerde Dinî Resimler. (Haz. Beşir Ayvazoğlu), İstanbul.

Aksoy, Hasan. (1997). Gülşen-Âbâd’da Dinî ve Tasavvufî Unsurlar. İstanbul.

Anadol, Cemal. (1994). Hoca Ahmed Yesevî ve Yesevîlik. İstanbul.

Anonim. (2013). Türk Tekke Şiiri. Eskişehir.

Atasağun, Galip. (2002). İlâhî Dinlerde (Yahudilik, Hıristiyanlık ve İslâm’da) Dinî Semboller. Konya.

Aypay, A. İrfan. (1992). Nahifî Süleyman Efendi (Hayatı, Eserleri, Edebî Kişiliği ve Divanı’nın Tenkitli Metni. Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Eski Türk Edebiyatı Bilim Dalı, Doktora Tezi, Cilt: 1, Konya.

Ayvazoğlu, Beşir. (2010). Güller Kitabı. İstanbul.

Baltacı, Cahid. (2011). Tasavvuf Lügatı. İstanbul.

Bayram, Sadi. (1993). Mühr-ü Süleyman ve Türk Kültürü’ndeki Yeri. Sanat Tarihinde İkonografik Araştırmalar Güner İnal’a Armağan, Ankara, 61-72.

Cebecioğlu, Ethem. (2014). Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. İstanbul.

Ceylan, Ömür. (2015). Kuşlar Dîvânı. İstanbul.

Cimilli, Canan. (2004). Osmanlı’da Servi Motifinin İnançla Bağlantısı. (Haz. Banu Mahir-Hâlenur Kâtipoğlu), Sanat ve İnanç II, İstanbul, 225-236.

Çakır, Adalet. (2012). Abdülkâdir-i Geylânî ve Kâdirîlik. Cilt: 1, İstanbul.

Çakır, Adalet. (2015). Kâdiriyye. (Ed. Semih Ceyhan), Türkiye’de Tarikatlar Tarih ve Kültür, İstanbul, 159-220.

Çaycı, Ahmet. (2017). İslam Mimarisinde Anlam ve Sembol. Konya.

Çelebioğlu, Amil. (1998). Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları. İstanbul.

Çelepi, Mehmet Surur. (2018). Türk Tasavvufunda Hayvan Ruhu ve Koruyucu Pirler Sembolizmi. IV. Uluslararası Alevilik ve Bektaşilik Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Ankara, 18-20 Ekim 2018, 261-285.

Çetin, İsmet. (1997). Türk Edebiyatında Hz. Ali Cenknâmeleri. Ankara.

Çevrimli, Nilgün. (2012). Değişik İşlevli Bir Grup Madeni Eser Örnekleri Üzerinde Görülen Ejder Figürleri Hakkında Bir Değerlendirme. Vakıflar Dergisi, 37, 193-222.

Çonkor, Burhan. (2020). Hakikati ve Mahiyeti Açısından Kur’ân’da Adalet Terazileri. Dini Araştırmalar, 57, 117-142.

Çoruhlu, Yaşar. (2014). Türk Sanatında Hayvan Sembolizmi. Konya.

Çukurlu, Talip. (2017). Klâsik Türk Şiirinde Gül. Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Eski Türk Edebiyatı Bilim Dalı, Doktora Tezi, Sakarya.

Çulpan, Cevdet. (1961a). Serviler. Cilt: I, İstanbul.

Çulpan, Cevdet. (1961b). Serviler. Cilt: II, İstanbul.

Danesvari, Abbas. (2011). Of Serpents and Dragons in Islamic Art. California.

Demirci, Mehmet. (2005). Tasavvuf Kültürümüzde Gül Motifi. Uluslararası Bursa Tasavvuf Kültürü Sempozyumu 4, Bursa, 65-70.

Demirli, Ekrem. (2008). Normatif Geleneğe Karşı Sembolik Anlatım: İbn’ül- ‘Arabî’de Harf Sembolizmi. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 17, 223-236.

Doğan, Ahmet Işık. (1977). Osmanlı Mimarisinde Tarikat Yapıları Tekkeler, Zaviyeler ve Benzer Nitelikteki Fütüvvet Yapıları. İstanbul.

Elçin, Şükrü. (1988). Halk Şiiri Antolojisi. Ankara.

Elçin, Şükrü. (1997). Halk Edebiyatı Araştırmaları. Cilt: 1, Ankara.

Erhan, Mehmet S. (2004). Kıyafetnâme-Tarikatlarda Semboller. (Haz. Hasan Basri Öcalan), Bursa’da Dünden Bugüne Tasavvuf Kültürü, 3, Bursa, 41-52.

Erseven, İlhan Cem. (2008). Bektâşî Folklorunda Resim- Yazı Sanatı. (Haz. Cemil Çiftçi), Tasavvuf Kitabı, İstanbul, 595-633.

Ersoy, Ayla. (2002). Eyüp’teki Mezar Taşlarında Servi Ağacı Kültü. Tarihi, Kültürü ve Sanatıyla V. Eyüp Sultan Sempozyumu Tebliğler, İstanbul, 91-95.

Ersoy, Ayla. (2004). Geleneksel Süsleme Sanatlarında Kullanılan Bazı Çiçek Motiflerinin İslâm İnancı ile İlgisi. (Haz. Banu Mahir-Hâlenur Kâtipoğlu), Sanat ve İnanç II, İstanbul, 245-249.

Erzurumlu Mustafa Darir Efendi. (t.y). Büyük İslam Tarihi. (Çev. M. Faruk Gürtunca), 4, İstanbul.

Gökbel, Ahmet. (2019). Ansiklopedik Alevi Bektaşi Terimleri Sözlüğü. Ankara.

Göktaş Kaya, Lütfiye. (2006). Alevi Bektaşi Kültüründe “Kırkbudak” Üzerine. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, 40, 211-229.

Gölpınarlı, Abdülbâki. (1958). Menakıb-ı Hacı Bektâş-ı Velî -Vilâyet-nâme-. İstanbul.

Gölpınarlı, Abdülbâki. (1977). Tasavvuftan Dilimize Geçen Deyimler ve Atasözleri. İstanbul.

Gülegül, Gülşah. (2012). Türk Folklorunda Yılan. Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Türk Halk Edebiyatı Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Ankara.

Güneş, Hüseyin. (2018). Zülfikar: Efsanevi Bir Kılıcın Tarihi Serüveni. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, 86, 9-20.

Gündüzöz, Güldane. (2017). Tasavvufta Tâc Sembolizmi. İstanbul.

Gürer, Dilâver. (2000). Abdülkâdir Geylânî’nin Fazla Tanınmayan Bir Eseri Cilâü’lHâtır Fil-Bâtın Ve’z-Zâhir. (Ed. Th. Zarcone, E. Işın, A. Buehler), Journal of the History of Sufism, 1-2, İstanbul, 21-51.

Hacı Bektaş Velî. (1996). Makâlât. (Haz.Esad Coşan) (Sad. Hüseyin Özbay), Ankara.

Hacı Bektâş-ı Veli. (2007). Velâyetnâme, (Haz. Hamiye Duran), Ankara.

Işın, Ekrem; Özpalabıyıklar, Selahattin. (1999). “Hoş Gör Yâ Hû” Osmanlı Kültüründe Mistik Semboller Nesneler. İstanbul.

İrepoğlu, Gül. (2012). Lâle. İstanbul.

İrepoğlu, Gül. (2014). Gül. İstanbul.

Kara, Mustafa. (1993). Gül Risalesi. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 5, 11-23.

Kara, Mustafa. (2000). Bağdat’tan Bursa’ya Bir Yol: Eşrefiye. (Ed. Th. Zarcone, E. Işın, A. Buehler), Journal of the History of Sufism, 1-2, İstanbul, 397-429.

Kara, Mustafa. (2010). Türk Tasavvuf Tarihi Araştırmaları: Tarikatlar, Tekkeler, Şeyhler. İstanbul.

Karamağaralı, Beyhan. (1993). İçiçe Daire Motiflerinin Mahiyeti Hakkında. Sanat Tarihinde İkonografik Araştırmalar Güner İnal’a Armağan, Ankara, 249- 270.

Karasoy, Yakup. (2019). Güvercin Hikâyesinin Hz. Ali Değişkesi. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, 92, 67-82.

Korkmaz, Esat. (2010). Simgeler Sözlüğü, İstanbul.

Kumartaşlıoğlu, Satı. (2015). Fatma Ana Üzerine Anlatılan Efsaneler. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 6, 106-115.

Melikoff, Irene. (2010). Hacı Bektaş Efsaneden Gerçeğe. (Çev. Turan Alptekin), İstanbul.

Melikoff, Irene. (2014). Bektaşi-Alevilerde Ali’nin Tanrılaştırılması. (Haz. Ahmet Yaşar Ocak), İslam İnançlarında Hz. Ali, Ankara, 77-98.

Mevlâna. (2000). Dîvân-ı Kebîr. Cilt: 1 (Haz. Şefik Can), İstanbul.

Noyan, Bedri. (2001). Bütün Yönleriyle Bektaşilik ve Alevilik. IV, Ankara.

Ocak, Ahmet Yaşar. (2017). Alevî ve Bektaşî İnançlarının İslam Öncesi Temelleri. İstanbul.

Özmen, İsmail. (2000). Simgeler Kenti Bektaşilik, 1, Ankara.

Sayın, Esma. (2013). Tasavvufta Gül. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2013/1, 75-84.

Schımmel, Annamarie. (2004). Tanrı’nın Yeryüzündeki İşaretleri. (Çev. Ekrem Demirli), İstanbul.

Seccâdî, Seyyid Cafer. (2007). Tasavvuf ve İrfan Terimleri Sözlüğü. (Çev. Hakkı Uygur), İstanbul.

Selvi, İnan. (2008). Türk Halk Edebiyatında Turna Motifli Türküler. Dumlupınar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Türk Halk Edebiyatı Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Kütahya.

Sözeri, Tankut. (2000). Kültürlerde Şahmeran. İstanbul.

Şahinler, Necmettin. (1999). Siyâh ve Yeşil Kur’an’da Renk Sembolizmi. İstanbul.

Tanman, M. Baha. (2014). Osmanlı Mimarisinde Tarikat Yapıları/Tekkeler. (Haz. Ahmet Yaşar Ocak), Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler, Ankara, 363- 508.

Tanyu, Hikmet. (1982). Fatma Anamız (Fadime Anamız) ve El İle İlgili İnançlar Üzerine Kısa Bir Araştırma. II. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri, Cilt: IV., Ankara, 479-495.

Tatlı, Bekir. (2007). Ehl-i Sünnet Akait Kitaplarında Kullanılan Mizan İle İlgili Hadisler. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2, 133-146.

Taşğın, Ahmet ve Solmaz, Bünyamin. (2012). Hacı Bektaş ve Hacı Toğrul Karşılaşması: Güvercin ve Doğan Donuna Bürünme. Turkish Studies, 7/1, 105-129.

Taşğın, Ahmet ve Atay, Öner. (2019). “Hazreti Şah’ın Avazı Turna Derler Bir Kuştadır”: Hacı Bektaş Velayetnamesi’nde Turna ve Turna İlahisi. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, 92, 83-100.

Tietze, Andreas (2002). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lügatı, Cilt: 1, İstanbul. Tosun, Necdet. (2016). Derviş Keşkülü. İstanbul.

Uludağ, Süleyman. (1989). Âl-i Abâ. TDV İslâm Ansiklopedisi, 2, Ankara, 306- 307.

Uludağ, Süleyman. (2006). Büyük Cihâd “Nef İçin Nefle Savaş. Keşkül Dergisi, 9, İstanbul, 10-16.

Uludağ, Süleyman. (2016). Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul.

Uzun, Mustafa İsmet. (1995). Elif. TDV İslâm Ansiklopedisi, 11, İstanbul, 36-37.

Witkam, Jan Just (2010). The Islamic Manuscripts in the Mcpherson Library, University of Victoria, Victoria, B.C. Journal of Islamic Manuscripts, 1, 101-142.

Yahyâ Âgâh b. Sâlih el-İstanbulî. (2002). Tarikat Kıyafetlerinde Sembolizm. (Ed. Yusuf Özbek), İstanbul.

Yahyâ b. Sâlih el-İslâmbolî. (2006). Tarikat Kıyafetleri. (Haz. M. Serhan Tayşi ve Mustafa Aşkar), İstanbul.

Yılmaz, Serpil. (2011). Mesnevî’de Geçen Hayvan Metaforlarının Tasavvufî Yorumu.

Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Temel İslâm Bilimleri Anabilim Dalı Tasavvuf Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Konya.

Yöndemli, Fuat. (2004). Tarih Öncesinden Günümüze Yılan. Ankara.

Yöndemli, Fuat. (2006). Hayat Ağacı Ejder Yılan. İstanbul.

Yücel, Ayşe. (1997). Hacı Bektaş Velâyetnâmesinde Ejderha Motifi. Kadri Eroğan Hacı Bektaş Veli Armağanı, Ankara, 115-120.

Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi-Cover

ISSN: 1306-8253
Yayın Aralığı: Yılda 4 Sayı
Başlangıç: 1994
Yayıncı: Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Türk Kültürü Açısından Hacı Bektaş-ı Veli Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi