DEVLETLE İLİŞKİLERİ ETRAFINDA BEKTAŞİLİK: DOĞUŞU, DÖNÜŞÜMÜ VE KRİZİ

Doğuşu, güç kazanması ve etkinliğini kaybetmesi açısından sayısız çalışmaya konu olan Bektaşilik, bu çalışmada özellikle devlet ile ilişkileri merkeze alınarak incelenmeye çalışılmıştır. Bu süreçte hem Osmanlı merkezi devlet yönetiminin dine bakışı ve bu bağlamda dini kurumların şekillenmesi hem de Safevî Devleti’nin kuruluş ve gelişmesiyle, bu iki rakip devletin kesişim bölgesi olan Anadolu’daki mücadelelerinin Bektaşilik üzerindeki etkileri ele alınmıştır. Devletle ilişkiler bağlamında, erken dönem girişimleri ve devletle işbirliği halinde kurumsallaşma çabalarına değinilmiş, özellikle Yeniçeri Ocağı ile bağlantının ardından tarikatın merkeze yaklaşarak güçlenmesi, nihayet 19. yüzyıl başında Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılmasıyla krize girmesi ve çaresiz toparlanma çabalarının ardından, Cumhuriyet sonrası gücünü kaybetmesi üzerinde durulmuştur. Devletle ilişkisi olan tek tarikat Bektaşilik olmamakla birlikte, diğer tarikatlardan farklı olarak Bektaşiliğin güçlenmesi ve gözden düşmesinin, devletin en etkili askeri bürokratik yapısıyla sıkı ilişki içinde bulunmasına bağlı olduğu düşünülebilir. Bu tür bir ilişkinin askeri bürokrasi güçlü olduğu zamanlarda getirisi yüksek olmakla birlikte, kaybedildiği takdirde sonuçlarının da kurumsal yapı için yıkıma dönüşmesi kaçınılmaz hale gelmektedir. Bir dönem çeşitli şartların oluşturduğu tarikat bürokrasi iç içe geçmişliği, bu askeri yapının hiç hesapta olmayan şekilde ortadan kaldırılmasıyla, tarikat için de şanssız şekilde yolun sonunu getirmiş gibi görünmektedir.

Bektashism in Its Relations with the State: Its Rise, Transformation and Crisis

Bektashism, which has been the subject of numerous studies in terms of its birth, gaining power and losing its influence, has been tried to be examined in this study, especially by focusing on its relations with the state. In this process, both the Ottoman central government’s view of religion and the formation of religious institutions in this context, the establishment and development of the Safavid state and the effects of their struggles in Anatolia, the intersection of these two rival states on Bektashism were discussed. In the context of relations with the state, early attempts, and institutionalization efforts in cooperation with the state were mentioned, especially after the connection with the Janissary Corps, the sect strengthened by approaching the center, finally entered a crisis with the abolition of the Janissary Corps at the beginning of the 19th century and lost its power after the Republic after desperate recovery efforts. Although Bektashism is not the only sect that has relations with the state, it can be thought that the strengthening and discrediting of Bektashism, unlike other sects, is due to its close relationship with the most effective military bureaucratic structure of the state. While the return of such a relationship is high when the military bureaucracy is strong, in case of weakened military bureaucracy, it becomes inevitable that the consequences will turn into destruction for the institutional structure. The intertwining of the bureaucracy with the sect, which was formed by various conditions for a period, seems to have brought the unfortunate end of the road for the sect, along with the unplanned elimination of this military structure.

PDF

___

Ahmed Eflakî. (2006). Ariflerin Menkıbeleri. (Çev. Tahsin Yazıcı). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.

Ahmed Refik. (1994). Onaltıncı Asırda Rafızilik ve Bektaşilik. (1932 tarihli nüshayı sadeleştiren Mehmet Yaman). İstanbul: Ufuk Matbaası.

Altınok, Baki Yaşa. (2007). “Çelebi Cemaleddin ile Veliyyeddin Efendi’nin Kurtuluş Savaşı ve Mustafa Kemal Hakkında Alevilere Gönderdiği Beyannameler ve Orijinal Metinleri”. 2. Uluslararası Türk Kültürü Evreninde Alevilik ve Bektaşilik Bilgi Şöleni Bildiri Kitabı, Cilt 2, 1001-1032

Aşık Paşazade. (2003). Osmanoğulları’nın Tarihi. (Çeviri ve Günümüz Diline Aktarım: Kemal Yavuz- M. A. Yekta Saraç). İstanbul: K Kitaplığı.

Bilkan, Ali Fuat. (2018). Osmanlı Zihniyetinin Oluşumu. İstanbul: İletişim Yayınları.

Birge, John Kingsley. (1937). Bektashi Order of Dervishes. İstanbul: Luzac&Co. (https://archive.org/details/in.gov.ignca.1303/page/n7/mode/2up)

Cahen, Claude. (2000). Osmanlılardan Önce Anadolu. (Çev. Erol Üyepazarcı). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.

Cengiz, Daimi. (2014). “Kureyşan (Khuresu) Ocağı’nın Cem Ritüeli ve Ritüel Musikisi”. Tunceli Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 2, Sayı 5, Güz 2014, 55-94.

Çağlayan, Ercan. (2016). Zazalar, Tarih, Kültür ve Kimlik. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.

Çakmak, Yalçın. (2020). Sultanın Kızılbaşları. İstanbul: İletişim Yayınları.

Çakmak, Yalçın. (2021). “Nur Baba’dan Bektaşi Kız’a Edebiyatta Bektaşî ve Kızılbaş/ Alevîlere Yönelik Olumsuz Algı (1913-1945)”. Folklor/Edebiyat, 27(1), 245- 263.

Çıplak, İsa Tolga ve Çevik, Zeki. (2019). “Babagân Bektaşilik ve Demokrat Parti”. Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, Cilt 5, Sayı 8, Nisan 2019, 24- 39.

Dierl, Anton Jozef. (1991). Anadolu Aleviliği. (Çev. Fahrettin Yiğit). İstanbul: Ant Yayınları.

Doja, Albert, (2006). “A Political History of Bektashism from Anatolia to Contemporary Turkey”. Journal of Church and State, Sping, Vol. 48, No. 2, 423-450.

Dressler, Markus. (2016). Türk Aleviliğinin İnşası. (Çev. Defne Orhun). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.

Eğilmez, Devrim Burcu. (2017). Osmanlı İmparatorluğunda Hoşgörü Söylemi (1545- 1566). İstanbul: İletişim Yayınları.

Elvan Çelebi. (2017). Name-i Kudsi, Menakıbu’l Kudsiyye. (Haz. Mertol Tulum). Konya: Çizgi Kitabevi.

Ercan, Haydar. (2010). “Günümüzde Bektaşiliği Yaşamak”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 2010, 55 / 4, 405-408.

Ertan, Mehmet. (2017). Aleviliğin Politikleşme Süreci. İstanbul: İletişim Yayınları.

Eyuboğlu, İsmet Zeki. (2000). Bütün Yönleriyle Bektaşilik. İstanbul: Der Yayınları.

Faroqhi, Suraiya N. (1995). “Conflict, Accommodation and Long-term Survival: The Bektashi Order and the Ottoman State”. (Alexandre Popovic, Gilles Veinstein ed. Bektachiyya, Études sur l’ordre mystique des Bektachis et les groupes relevant de Hadji Bektash), The Isis Publications, 171-184.

Faroqhi, Suraiya N. (2003). Anadolu’da Bektaşilik, (Çev. Nasuh Barın). İstanbul: Simurg Kitapçılık.

Faroqhi, Suraiya N. (2010). Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşam. 6. Baskı. (Çev. Elif Kılıç). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.

Gezik, Erdal. (2020). Alevi Kürtler. 4. Baskı. İstanbul: İletişim Yayınları.

Goodwin, Godfrey. (2008). Yeniçeriler. (Çev. Derin Türkömer). İstanbul: Doğan Kitap.

Göner, Özlem. (2005). “The Transformation of the Alevi collective identity”. Cultural Dynamics, 17(2), 107-134.

Hacı Bektaş-ı Veli. (2006). Vilayetname. 3. Baskı. (Yayına Hazırlayan: Esat Korkmaz). İstanbul: Can Yayınları.

Hacı Bektaş-ı Veli. (Tarihsiz). Makalat. (Yayına Hazırlayan: Esad Coşan). Ankara: Seha Neşriyat.

Hamzaj, İlir. (2015). Hacı Bektaş-ı Veli Dergahı’nın Son Postnişini Salih Niyazi Dedebaba. Yüksek Lisans Tezi. Uludağ Üniversitesi SBE.

Hasluck, Frederick ve William. (1929). Christianity and Islam Under the Sultans. Vol I, (Ed. Hasluck Margaret M.). London: Oxford University Press,

Işık, Zekeriya. (2017). Şeyhler ve Şahlar. 2. Baskı. Konya: Çizgi Kitabevi.

İlgürel, Mücteba. (2001). “Kalender Şah”. DİA, Cilt 24, 249.

Kafadar, Cemal. (2010). İki Cihan Âresinde. (Çev. Ceren Çıkın). Ankara: Birleşik Yayınevi.

Kaleli, Lütfi. (2000). Alevi Kimliği ve Alevi Örgütlenmeleri. İstanbul: Can Yayınları.

Kaplan, Doğan. (2008). “Buyruklara Göre Kızılbaşlık”. Doktora Tezi. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.

Karakaya-Stump, Ayfer. (2015). Vefailik, Bektaşilik, Kızılbaşlık. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.

Karakaya-Stump, Ayfer. (2019). The Kizilbash-Alevis in Ottoman Anatolia, Sufism, Politics and Community. İskoçya: Edinburgh University Press.

Karaosmanoğlu, Yakup Kadri. (2020). Nur Baba. 24. Baskı. İstanbul: İletişim Yayınları.

Kehl-Bodrogi, Krisztina. (2017). Kızılbaşlar/Aleviler. (Çev. Oktay Değirmenci, Bilge Ege Aybudak). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.

Kılıç, Rüya. (2006). “Osmanlı Devleti’nde Yönetim-Nakşibendi İlişkisine Farklı Bir Bakış: Hâlidî Sürgünleri”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, Yıl: 7 [2006], sayı: 17, 103-119.

Köprülü, Fuad. (1925). “Bektaşiliğin Menşe’leri”. Türk Yurdu, sayı: 7, sene: 1341 (Osmanlıcadan Çev. Mehmet Yaman, Eylül 1995).

https://www.alevibektasi.eu/index.php?option=com_content&view=article&id=790: bektasiligin-menseleri&catid=38:2014-11-29-00-06-44&Itemid=54

-- (1976). Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.

Küçükdağ, Yusuf. (2010). “Şah İsmail’in Anadolu’yu Şiileştirme Çalışmaları ve Osmanlı Devleti’nin Aldığı Önlemler”. Türk Aleviliği Araştırmaları, Konya: Çizgi Kitabevi.

Küçükdağ, Yusuf. Değerli, Ayşe ve Şahin, Bekir. (2015). Vesaik-i Bektaşiyan’a Göre Osmanlı Devletinde Bektaşi Tekkeleri. Konya: Çizgi Kitabevi.

Küçükyalçın, Erdal. (2018). Turnanın Kalbi, Yeniçeri Yoldaşlığı ve Bektaşilik. 5. Baskı. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları.

Le Gall, Dina. (2016). Osmanlı’da Nakşibendilik (1450-1700). (Çev. İrfan Kelkitli). İstanbul: Litera Yayıncılık.

Maden, Fahri. (2013). Bektaşi Tekkelerinin Kapatılması (1826) ve Bektaşiliğin Yasaklı Yılları. Ankara: TTK Yayınları.

Melikoff, Irene. (1993). Uyur İdik Uyardılar. (Çev. Turan Alptekin). İstanbul. Cem Yayınevi.

Melikoff, Irene. (1998). “Bektashi/Kızılbaş: Historical Bipartition and Its Consequences”. Tord Olsson, Elisabeth Özdalga and Catharina Raudvere ed. Alevi Identity Cultural, Religious And Social Perspectives, London, 1998, 1-9.

Melikoff, Irene. (1998). Hacı Bektaş: Efsaneden Gerçeğe. (Çev. Turan Alptekin). İstanbul. Cumhuriyet Kitapları.

Melikoff, Irene. (1999). “Alevî-Bektaşîliğin Tarihî Kökenleri Bektaşî-Kızılbaş (Alevî) Bölünmesi ve Neticeleri”. Tarihi ve Kültürel Boyutlarıyla Türkiyede Alevîler Bektaşîler Nusayrîler, İstanbul: Ensar Neşriyat, 1999, 17-23.

Ocak, Ahmet Yaşar. (1992). “Balım Sultan”. DİA, Cilt 5, 17-18.

Ocak, Ahmet Yaşar. (1995). “Elvan Çelebi”. DİA, Cilt 11, 63-64.

Ocak, Ahmet Yaşar. (1996). Türk Sufiliğine Bakışlar. İstanbul: İletişim Yayınları.

Ocak, Ahmet Yaşar. (2002). Sarı Saltık: Popüler İslam’ın Balkanlardaki Destani Öncüsü, Ankara: TTK Yayınları.

Ocak, Ahmet Yaşar. (2013). Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri. İstanbul: İletişim Yayınları.

Ocak, Ahmet Yaşar. (2014). Babailer İsyanı. İstanbul: Dergâh Yayınları.

Özlü, Zeynel. (2015). “Osmanlı Döneminde Hacı Bektaş Veli Sülalesi: Çelebiler”. Belleten, 79 (285), 501-530.

Öztürk, Yaşar Nuri. (1990). Tarihi Boyunca Bektaşilik. İstanbul: Yeni Boyut. Peçevi, İbrahim. (1283). Tarih. İstanbul: Matbaa-i Amire.

Ricaut, Paul. (2012). Osmanlı İmparatorluğunun Halihazırının Tarihi. (Çev. Halil İnalcık, Nihal Özyıldırım). Ankara: TTK Yayınları.

Sakin, Orhan. (2011). Yeniçeri Ocağı Tarihi ve Yasaları. İstanbul: Doğu Kütüphanesi.

Savaş, Saim. (2013). XVI. Asırda Anadolu’da Alevilik. Ankara: TTK Yayınları. Solakzade Mehmed. (1297). Tarih. İstanbul: Maarif Nezâret-i Celilesi [Mahmud Bey Matbaası].

Subaşı, Necdet. (2008). Sırrı Faş Eylemek. İstanbul: Ufuk Çizgisi.

Suvari, Ceyhan. (2010). “Yezidi ve Alevi Ortak Mitosları”. Folklor/Edebiyat, cilt:16, sayı:61, 179-192.

Sümer, Faruk. (1976). Safevi Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü. Ankara: Güven Matbaası.

Tanman, M. Baha. (1996). “Hacı Bektaş Veli Külliyesi”. DİA, Cilt 14, 459-471.

Toroser, Tayfun. (2011). Kavanin-i Yeniçeriyan. İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları.

Üçer, Cenksu. (2019). Anadolu’da Alevi Ocakları ve Grupları. Ankara: Ankara Okulu Yayınları.

Ürkmez, Rauf Kahraman. (2020). Selçuklular Zamanında Anadolu’da Tasavvufi Zümreler. Konya: Çizgi Kitabevi.

Weismann, Itzchak. (2015). Nakşibendilik. (Çev. İrfan Kelkitli). İstanbul: Litera Yayıncılık.

Yıkmış, Meral Salman. (2014). Hacı Bektaş Veli’nin Evlatları. İstanbul: İletişim Yayınları.

Yıldırım, Rıza. (2010). “Bektaşi Kime Derler?: ‘Bektaşi’ Kavramının Kapsamı ve Sınırları Üzerine Tarihsel Bir Analiz Denemesi.” Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi / 2010 / 55, 23-58.

Yıldırım, Rıza. (2020). Geleneksel Alevilik. 3. Baskı. İstanbul: İletişim Yayınları.

Yürekli, Zeynep. (2012). Architecture and Hagiography in the Ottoman Empire The Politics of Bektashi Shrines in the Classical age, Ashgate, Surrey

Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi-Cover

ISSN: 1306-8253
Yayın Aralığı: Yılda 4 Sayı
Başlangıç: 1994
Yayıncı: Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Türk Kültürü Açısından Hacı Bektaş-ı Veli Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi