Bu makalede Adana, Tarsus ve Mersin Nusayrileri hakkında Osmanlı arşiv belgelerinde yer alan bilgiler işlenmiştir. Nusayrîler haldundaki merkezî yönetim (Sadaret, Hariciye Nezareti, Maarif Nezareti) ile bölge yöneticileri (vali, mutasarrıf, Maarif Müdürü) ve merkezi yönetim ile yabancı devlet sefaret ve konsoloslukları (Amerikan Sefareti ve Mersin Konsolosluğu) arasında cereyan eden yazışmalar, araştırmanın kaynağını oluşturmaktadır. Araştırmanın yöntemi, arşiv belgelerinin günümüz harflerine transkripsiyonu ve elde edilen bulguların değerlendirilmesi şeklindedir. Bu değerlendirme sonucunda bahsedilen bölgede yaşayan Nusayrilere merkezî yönetimin bakış açısı, Nusayrîler üzerindeki misyonerlik faaliyeüeri, bölgedeki diğer gruplarla ilişkileri ortaya koyulmaya çalışılmıştır.
___
1-Arşiv Belgeleri
1-Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BA):
Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO): 1021/76555; 142/10630; 648/48555; 314/23495; 201/15050
Cevdet Maliye (C. ML): 11/461
Dâhiliye İdare-i Umumiye (DH. İ. UM): 20-25/14-54
Dâhiliye Melctubi Kalemi (DH. MKT): 1670/20; 1691/55; 1368/44; 31/9; 1741/10; 1817/63; 1958/80; 1993/3; 2049/13
Dâhiliye Şifre Kalemi (DH. ŞFR): 68/8
İradeler Maarif (İ. ME): 2/1311/R-l;
İradeler Meclis-ı Mahsus (İ.MMS): 114/4867
İradeler Mesail-i Mühimme (İ. MSM): 76/2173-2174-2175
Kamil Kepeci Defterleri, Cizye Muhasebesi Kalemi (KKD): 3914
Kamil Kepeci Defterleri, Ruûs Defterleri (KK Ruus): 209
Maarif Nezareti Mektubi Kalemi (MF. MKT): 237/20
Maliyeden Müdevver Defterler (MAD): 7534
Meclîs-i Vâlâ Riyaseti Belgeleri (MVL): 258/20
Meclis-i Vükelâ Mazbataları (MV): 54/37-55/15
Mühimme Defterleri (MD): 1; 31; 34; 63
Sadaret Amedi Kalemi Evrakı (A. AMD): 5/6; 83/17
Sadaret Mektubî Kalemi Evrakı (A. MKT): 139/12
Sadaret Mektubî Kalemi Meclis-i Vâlâ Evrakı (A. MKT. MVL): 74/84
Sadaret Mektubî Kalemi Umum Vilayet Evrakı (A. MKT. UM): 22/11; 169/55
Sadaret Mühimme Kalemi Evrakı (A. MKT. MHM): 700/5; 757/110; 349/68; 357/39
Tapu-Tahrir Defterleri (TD): 229
Yıldız Başldtabet Dairesi Maruzatı (Y. PRK. BŞK): 58/35
Yıldız Esas Evrakı (Y. EE): 129/79
Yıldız Maarif Nezareti Maruzatı (Y PRK. MF): 3/11
Yıldız Mütenevvî Maruzat Evrakı (Y. MTV): 87/44
Yıldız Perakende Evrakı Adliye Ve Mezahib Nezareti Maruzatı (Y. PRK. AZN): 4/57
Yıldız Perakende Evrakı Umum Vilayetler Tahriratı (Y. PRK. UM): 19/58-70; 49/76
2-Tapu-Kadastro Genel Müdürlüğü, Kuyud-ı Kadime Arşivi (TKGMKKA) Tapu-Tahrir Defterleri (TD): 134
2-Araştırma Eserler
AKGÜNDÜZ, Ahmet-BAŞ,Yaşar-TEKİN,Rahmi-KAŞIICÇI,Osman, (1993), Arşiv Belgeleri Işığında Tarsus Tarihi ve Eshâb-ı ICehf, İstanbul.
AYTAR, İbrahim Halil, (2006), 19. Yüzyılın İkinci Yansında Tarsus'ta Yaşayan Gayrimüslimlerin Sosyo-Ekonomik Yapıya Etkileri, Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi.
BİLGİLİ, Ali Sinan, (2001), Osmanlı Döneminde Tarsus Sancağı ve Tarsus Türkmenleri, Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.
DEDE, Mevlüt, (2008), Osmanlı Aile Araştırmaları Balonundan Adana Ve Çanları Ser'iyye Sicillerinin Karşılaştırmalı İncelenmesi (1215-1293 1800-1876), Cumhuriyet Üniversitesi Basılmamış Yüksek Lisans Tezi
DİA, (2002), "Kiptiler" DİA, XXV, 424-426, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
DÜZGÜN, Çiğdem (2007), Şer'iyye Sicillerine Göre Tarsus: 'ta Gayrimüslimler, Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi.
ENER, Kasım, (1990), Tarih Boyunca Adana Ovasına (Çukurova'ya) Bir Bakış, Adana.
Handworterbuch des islam im Auftrag der Koninklİjke Akademie van Wetenschappen, Amsterdam, herausgegeben von A.J. Wensinck und J.H. Kramers. Leiden 1941.
HONIGMANN, E., (1993), "Lazkiye", İA, VII, 22-25, İstanbul: MEB Yay.
KARLANGIÇ, Osman (2007), 73 Numaralı Adana Şer'iyye Sicili (H. 1263-1264/M. 1847-1848) Transkripsiyon ve Değerlendirme, Harran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi.
KARPAT, Kemal H. (2010), Osmanlı Nüfusu 1830-1914, İstanbul: Timaş Yay.
KESER, İnan, (2006), Kentsel Dinamikler Ve Kamusal Alan Farklılaşması: Adana Nusayrîleri, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
KURT, Yılmaz, (1990), "1572 tarihli Adana Mufassal Tahrir Defterine Göre Adananın Sosyo-Ekonomik Tarihi Üzerine Bir Araştırma" Belleten, LIV/209,179-211
KURT, Yılmaz (2005), Çukurova Tarihinin Kaynakları-II, 1547 Tarihli Adana Sancağı Mufassal Tahrir Defteri, Ankara: TTK Yay.
KURT, Yılmaz (2005), Çukurova Tarihinin ICaynaldan-III, 1572 Tarihli Adana Sancağı Mufassal Tahrir Defteri, Ankara: TTK Yay.
MASSIGNON, Louis, (1993), "Nusayrîler", İA, EX, 365-370, İstanbul: MEB Yay. MELEK, Abdurrahman, (1986), Hatay Nasıl Kuruldu, Ankara: TTK Yay. MUTLU, Fikri, (1940), "Mersin Şehri Ne Zaman ve Nasıl Kuruldu", Mersin Halkevi Dergisi, m/35.
OĞUZ, İbrahim, (2006), Tarsus Şer'iyye Sicillerine Göre Mersin Kentinin Kuruluş Öyküsü, Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
ORTAYLI, İlber, (2006). İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, İstanbul: Allam Yay. TÜRK, Hüseyin, (2010), Anadolu1 'nun Gizli İnancıNusayrîlik, İnanç Sistemleri ve Kültürel Özellikleri, İstanbul: ICaknüs Yay.
ÜZÜM, İlyas, (2007), "Nusayrilik", DİA, XXXIII, 270-274, İstanbul: Türlüye Diyanet Vakfi Yay.
YAMAN (Şahin), Arzu, (2006), 287 Numaralı Tarsus Şer'iyye Sicili H.1240-1244/M. 1824-1828, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi)
wvv%v.phillyrpc.org/BroomallRPC/Articles/ottomanınissions.htm
www.phillyrpc.ork/BroomaIIRPC/Articles/ottomanmissions.htm