Orta Asya’da Şiilik: Horasan, Maveraünnehir ve Bedahşan’a İsmaîlîliğin girişi ve gelişimi

Bu çalışmanın amacı, günümüzde Orta Asya olarak adlandırılan, geçmişte yer yer Horasan, Transoxiana, Maveraünnehir, Türkistan, Toharistan, Bedahşan gibi adlarla anılan bölgelerde genelde Şiiliğin özelde İsmaîlîliğin tarihsel gelişimini analiz etmektir. Şiiliğin öğretisel gelişimi üzerinde değil, bölgedeki tarihsel gelişimi üzerinde durulmuştur. Bu yapılırken de çalışmamızın konusu olan bölgeler ele alınmıştır. Şiiliğin Arap yarımadası, Irak ve güney batı İran bölgelerindeki gelişimi bahis konusu yapılmamıştır. Horasan ve Maveraünnehir’de IX. yüzyılın ilk yarısında yayılmaya başlayan İsmaîlîliğin bugünkü temsilcileri olan Bedahşan İsmaîlîleri ve onların geleneğindeki Nasır-ı Hüsrev ve Ahmed-i Yesevi’nin rolü üzerinde durulmuştur. Bu çalışma hazırlanırken Tarih-i Taberi, Siyasetname, el-Kamil fi’t-Tarih, Kitab el-Fihrist, Tarih-i Buhara gibi, aslında yazıldıkları dönemin bizzat tanıkları olmayan ve de saray çevrelerine yakın yazarlar tarafından yazılması sebebiyle kısmen taraflı olabilen dönemin genel kaynaklarının yanısıra; Ivanow, Stern, Lewis, Madelung, Daftary gibi bu alanın önde gelen uzmanlarının araştırma eserleri ve makalelerinden yararlanılmıştır. Bunlara ek olarak, özellikle Bedahşan bölgesi ile ilgili kısım ise, sahada yaptığımız gözlem ve şifahen topladığımız metinlere dayandırılmıştır.

Shiism in central Asia: Entry and development of Ismailism into Khorasan, Transoxiana and Badakhshan

The aim of this study is to analyze the historical development of Shiism in general, and Ismailism, in particular, in and around the regions which were previously called as Khorasan, Transoxiana, Mavaraunnahr, Turkistan, Toharistan, Badakhshan. The study focuses on the historical development rather than doctrinal development of Shiism. The regions in Arabian sub-continent, Iraq and south-west Iran are not included in the study. The study mainly points out the Ismailis of Badakhshan who are the present representatives of Ismailism and spread into Khorasan and Transoxiana in first half of the 19th century, and the roles of Nasir-i Khusraw and Ahmad-i Yasawi, and their tradition. While preparing this study, the main experts of the subject like Ivanow, Stern, Lewis, Madelung, Daftary were referred to, besides the main sources like Tarikh al-Taberi, Siyasatnama, el-Kamil fi’t-Tarih, Kitab el-Fihrist, Tarikh-i Bukhara, which are actually non-direct witnesses of the era they were written in and partly one-sided sources because they were written by the writers who were close to the palace environments. Additionally, the part related to Badakhshan region is based on our own observations and the oral texts collected by us from the region under discussion.

PDF

___

AY, Zahide. (2005). Alamut Sonrası Nizarî İsmaîlîliği ve Tasavvuf. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

BADAKSHANI, Sayyid Suhrab Wali. (1961). Si-u Shish Sahifa. Tehran: Kayhan Press.

BARTOLD, V.V. (1990). Moğol İstilasına Kadar Türkistan. (haz. Hakkı Dursun Yıldız). Ankara: TTK.

BERTELS, Andrei E. (1959). Nasır-ı Khosrov i Ismailizm. Moskova.

CORBIN, Henry. (1968). “Nasır-i Khusraw and Iranian Isma’ilism”. The Cambridge History of Iran. (edt. R.N. Frye). vol.4. Cambridge University Press.

DAFTARY, Farhad, (1998). “Secterian and National Movements in Iran, Khurasan and Transoxiana During Umayyad and Early ‘Abbasîd Times”. History of Civilizations of Central Asia. (edt.s. M.S. Asimov ve C.E. Bosworth). vol.4. UNESCO.

___. (2001). Muhalif İslamın 1400 yılı İsmaîlîler Tarih ve Kuram. (çev: Ercüment Özkaya). İstanbul: Rastlantı.

___. (2005). Ismailies in Medieval Muslim Societies. London: I.B. Tauris.

___. (2007). The Ismailis Their History and Doctrines. Cambridge University Press.

FRYE, Richard. (1977). Bukhara- The Medieval Achievement. (basım yeri yok).

___. (1968). “The Samanîds”. The Cambridge History of Iran. (edt. R.N. Frye). vol.4. Cambridge University Press.

HODGSON, Marshall G. (1955). “How Did the Early Shi’a become Sectarian?”. Journal of the American Oriental Society, 75 (1): 1-13.

___. (1977). The Venture of Islam :Conscience and History in a World Civilization. vol. 1. The Univ. of Chicago Press.

HUNSBERGER, Alice C. (2003). Nasir Khusraw the Ruby of Badakhshan. London. I.B. Tauris.

İBNÜ’L-ESİR. (1987a). İslam Tarihi (El-Kamil fi’t-Tarih Tercümesi). (çev: Abdülkerim Özaydın). c.9. İstanbul.

İBNÜ’L-ESİR. (1987b). İslam Tarihi (El-Kamil fi’t-Tarih Tercümesi). (çev: Abdülkerim Özaydın). c. 10. İstanbul.

IBNU’N-NEDIM. Muhammed b. Ishak. (1987). el-Fihrist. (haz: Şeyh İbrahim Ramazan). Beyrut.

IVANOW, Wilademir. (1948). Nasır-i Khusreaw and Ismailism. Leiden: Brill (in Europe), Bombay: Thacker & Co (in East).

___. (1955). Studies in Early Persian Ismailism. Bombay: The Ismaili Society.

___. (1959). “Sufism and Ismailism: Chiragh-nama”. Revue Iranienne d’Anthropologie, (3): 13-17, 53-70.

LEWIS, Bernard. (1940). The Origins of Ismailism. Cambridge.

___. (1953). “Some Observations on the Significance of Heresy in the History of Islam”. Studia Islamica, (1): 43-63.

___. (1993). The Arabs in History. New York: Oxford University Press Inc .

MADELUNG, Wilferd. (1968). Religious Trends in Early İslamic Iran. Albany: Bibliotheca Persia.

___. (1966). “The Fatimîds and the Qarmatis of Bahreyn”. Medieval Isma’ili History and Thought. (edt. Farhad Daftary). Cambridge University Press.

MASSIGNON, M. Louis. (2006). İslam’ın Mistik Şehidi Hallac-ı Mansur’un Çilesi. (çev. İsmet Birkan). c. 1. Ankara: Ardıç.

NACI, Muhammed Rıza. (1377). Tarih ve Temeddün-i İslami der Kalemrau Samanîyan. Mecme-i İlm-i Temeddün-Tarih ve Ferheng-i Samanîyan. Tehran.

NARSHAKHI. (1954). The History of Bukhara. (çev: Richard N. Frye). Cambridge, Massachussets: The Mediaval Academy of America.

NASIR-I HUSREV. (1988). Sefername. (çev: Abdülvehhab Tarzi). İstanbul: MEB.

NEGMATOV, N.N. (1998). “The Samanîd state”. History of Civilizations of Central Asia. (edt.s. M.S. Asimov ve C.E. Bosworth). vol.4. UNESCO.

NİZAMÜ’L-MÜLK. (1999). Siyasetname. (haz. Mehmet Altay Köymen). Ankara: TTK. Penc Risale-i Felsefi (1970). (edt.s. Gafurov ve Mirzoev). Moskova.

RONCONI, Pio Filippani (1977). “The Soteriological Cosmology of Central-Asiatic Isma’ilism”. Ismaili Contributions to Islamic Culture. (edt. Seyyed Hossein Nasr). Tehran: Imperial Iranian Academy of Philosophy.

SACHEDINA, Abdülaziz. (2005). “Allah’ın Velisi ve Peygamber’in Vasisi: Oniki İmam Şiî İnancında Ali Bin Ebi Talib”. Tarihten Teolojiye İslam İnançlarında Hz. Ali. (haz. Ahmet Yaşar Ocak). Ankara: TTK.

STERN, S.M.. (1955). “Heterodox Isma’ilism at the Time of al-Mu’iz”. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 17 (1): 10-33.

___. (1960). “The Early Isma’ili Missionaries in North-West Persia and in Khurasan and Transoxiana”. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 23 (1): 56-90.

___. (2003). “Ismailis and Qarmatians”. Shi’ism. (edt. Etan Kohlberg). Hebrew Un. Of Jerusalem: Ashgate Variorum.

EL-TABERİ, Ebu Cafer Muhammed bin Cerir. (basım yılı yok). Tarih-I Taberi. (çev: M.Faruk Gürtunca). c.4. İstanbul: Sağlam.

Ummu’l-Kitab (1966). (haz. Pio Filippani Ranconi). Napoli: Istituto Universitario Orientale di Napoli.

VIRANİ, Shafique N. (2007). The Ismailis in the Middle Ages: A History of Survival, A Search For Salvation. Oxford University Pres.

WALKER, Paul. ( July-September 1994). “Abu Tammam and his Kitab al-Shajara: A New

Ismaili Treatise from Tenth-Century Khurasan”. Journal of the American Oriental Society, 114 (3): 343-352.

___. (1996). Abu Ya’qub al-Sijistani: Intellectual Missionary. London: I.B. Tauris.

Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi-Cover

ISSN: 1306-8253
Yayın Aralığı: Yılda 4 Sayı
Başlangıç: 1994
Yayıncı: Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Türk Kültürü Açısından Hacı Bektaş-ı Veli Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi