OSMANLI İMPARATORLUĞU'NDA BÜROKRASİ VE ULEMA

Bu makalede Osmanlı hâkimiyetinin başlangıcından XVI. yüzyılın ilk yıllarına kadar bürokratik yapının gelişiminde dinî ilimler alanında eğitim alarak yetişmiş ulemanın oynadığı merkezi rol incelenmektedir. Bu minvalde, İslam'ın ilk asırlarından beri ulemanın Müslüman toplumlardaki statüleri, hakları, konumları ve otonomilerine dikkat çekilerek Max Weber ve takipçilerinin Osmanlı bürokrasisini patrimonyal bürokrasi olarak tanımlamalarına itiraz edilmekte ve ulemanın Osmanlı yönetimi ile kurduğu ilişkideki değişimlere odaklanılmaktadır. XIV. yüzyılda ve XV. yüzyılın ilk yarısında âlimlerin Osmanlı sultanı veya onun temsilcileri ile ilişkileri kurumsal bir temelden yoksun iken, XV. yüzyılın ikinci yarısından itibaren kurallar ve kanunlarla belirlenmiş bürokratik kurumsal bir zemine sahip olduğu iddia edilmektedir. Bu çerçevede bazı âlimlerin Osmanlı bürokrasisine dahil olarak âlimbürokrat kimliği kazandıkları ve genel âlimler grubundan farklılaştıkları savunulmaktadır. Ayrıca, hangi âlimlerin bürokrasiye dahil olacakları konusunda "mevâli" diye bilinen en yüksek dereceli âlim-bürokratlar grubunun giderek daha çok söz sahibi olmasına ve ulema bürokrasisinin otonomi kazanmasına dikkat çekilmektedir. Bu bağlamda, icâzet ile mülâzemet karşılaştırılmakta ve farklarına işaret edilmektedir. İcâzet, özellikle hoca-öğrenci ilişkisini gösterip kamusal haklar doğurmaz iken, mülâzemet bürokrasiye kabulü belgeleyerek resmi pozisyonlarda görev yapma hakkını vermekteydi.

BUREAUCRACY AND SCHOLARS IN THE OTTOMAN EMPIRE

In this essay, I investigate the central role that scholars with an educational background in religious disciplines played in the formation of the bureaucratic administration from the beginning of Ottoman political rule until the first decade of the sixteenth century. Attracting attention to the scholars' rights, positions, and autonomy in Muslim societies from the first centuries of Islam, I question Max Weber and his followers' characterization of the Ottoman bureaucracy as a patrimonial bureaucracy and focus on the changes in the scholars' relationship with the Ottoman government. I contend that during the fourteenth and early fifteenth centuries, the relationship of scholars with the Ottoman sultan and his representatives did not have an institutional framework. From the second half of the fifteenth century, however, a bureaucratic institutional basis delimited by rules and regulations gradually developed. As a result, some scholars entered the Ottoman bureaucracy, acquired the identity of scholar-bureaucrats, and became differentiated from other scholars. In addition, I discuss the increasing importance of dignitary scholar-bureaucrats (mevâli), who occupied the top positions in the scholarly hierarchy, in determining who was admitted to the bureaucracy. In this context, I compare mülâzemet (novitiate status) with icâzet (license to teach) and indicate the differences between them. While icâzet primarily indicated the relationship between student and teacher and did not necessarily bring public rights, mülâzemet primarily designated one's acceptance into the bureaucracy and was accompanied by the exclusive right to seek employment in official positions.

PDF

___

BERKEY, Jonathan P., The Transmission of Knowledge in Medieval Cairo, Princeton 1992.
BEYAZIT, Yasemin, Osmanlı İlmiyye Mesleğinde İstihdam (XVI. Yüzyıl), Ankara 2014.
DİLGER, Konrad, Untersuchungen zur Geschichte des osmanischen Hofzeremoniells im 15. und 16. Jahrhundert, München 1967.
EİSENSTADT, S. N., The Political Systems of Empires, London 1963.
FİNDLEY, Carter, Bureaucratic Reform in the Ottoman Empire: the Sublime Porte, 1789-1922, Princeton 1980.
FLEİSCHER, Cornell H., Bureaucrat and Intellectual in the Ottoman Empire: The Historian Mustafa Âlî, 1541-1600, Princeton 1986.
HODGSON, Marshall G.S., The Venture of Islam, Conscience and History in a World Civilization, vol.1: The Classical Age of Islam, Chicago 1974.
KAFADAR, Cemal, Between Two Worlds, Berkeley 1995.
LINDNER, Rudi Paul, Nomads and Ottomans in Medieval Anatolia, Bloomington 1983.
MAKDISI, George, The Rise of Colleges: Institutions of Learning in Islam and the West, Edinburgh 1981.
MUMCU, Ahmet, Divan-ı Hümayun, Ankara 2007.
MUSLU, Cihan Yüksel, The Ottomans and the Mamluks: Imperial Diplomacy and Warfare in the Islamic World, London 2014.
NECİPOĞLU, Gülru, Architecture, Ceremonial and Power: The Topkapı Palace in the Fifteenth and Sixteenth Centuries, New York 1991.
REPP, Richard C., The Müfti of Istanbul: A Study in the Development of the Ottoman Learned Hierarchy, London 1986.
STREUSAND, Douglas E., Islamic Gunpowder Empires: Ottomans, Safavids, and Mughals, Boulder 2011.
ŞAHİN, İlhan-Feridun Emecen, II. Bâyezid Dönemine Ait 906/1501 Tarihli Ahkâm Defteri, İstanbul 1994.
WEBER, Max, Economy and Society, ed. Guenther Roth ve Claus Wittich, Berkeley 1978.
YILMAZ, Harun, "Medrese Nedir? XII. Ve XIII. Yuzyıllarda Dımaşk Medreseleri Üzerine Bir İnceleme", Dîvân: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, 40 (2016), s.33-70.
YILMAZ, Harun, “Medrese Nedir? XII. Ve XIII. Yü zyıllarda Dımaşk Medreseleri Üzerine Bir İnceleme”, Dîvân: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, 40 (2016), s.33-70.
VAN BERKEL, Maaike, “The Bureaucracy”, Crisis and Continuity at the Abbasid Court: Formal and Informal Politics in the Caliphate of al- Muqtadir (295–320/908–32), ed. Maaike van Berkel, Nadia Maria El Cheikh, Hugh Kennedy ve Letizia Osti, Leiden 2013.
WOODHEAD, Christine, “After Celalzade: The Ottoman Nişancı c. 1560– 1700”, Journal of Semitic Studies, supplement 23: Studies in Islamic Law: A Festschrift for Colin Imber, ed. Andreas Christmann-Robert Gleave, New York 2007.
TURAN, Şerafettin, “Kemalpaşazâde”, TDVİA, XXV, s.238.
“Osmanlı Tarihine Ait Yeni Bir Vesikanın Ehemmiyeti ve İzahı ve Bu Münasebetle Osmanlılarda İlk Vezirlere Dair Mutalea”, Belleten, III/9 (1939), s.99-106.
“Orhan Gazi’nin, Vefat Eden Oğlu Süleyman Paşa İçin Tertip Ettirdiği Vakfiyenin Aslı”, Belleten, XXVII/107 (1963), s.437-451.
UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, “Gazi Orhan Bey Vakfiyesi, 724 Rebiülevvel- 1324 Mart”, Belleten, V/19 (1941), s.277-288.
ŞAHİN, Kaya, Empire and Power in the Reign of Süleyman, Narrating the Sixte-enth-Century Ottoman World, New York 2013.
SUBTELNY, Maria E., “Tamerlane and His Descendants: From Paladins to Patrons”, The New Cambridge History of Islam, vol.III: The Eastern Islamic World, Eleventh to Eighteenth Centuries, ed. David O. Morgan ve Anthony Reid, New York 2010.
SÖNMEZ, Erdem, “Klasik Dönem Osmanlı Tarihi Çalışmalarında Max Weber Etkisi”, Praksis, XXIII (2010), s.39-62.
SHINDER, Joel, “Early Ottoman Administration in the Wilderness: Some Limits on Comparison”, International Journal of Middle East Studies, IX, 4 (1978). S.497-517.
RÖHRBORN, Klaus, “Die Emanzipation der Finanzbürokratie im Osmanischen Reich (Ende 16. Jahrhundert)”, Zeitschrift der deutschen Morgenländischen Gesellschaft 1972. s. 118-139.
ROBINSON, Francis, “Education”, The New Cambridge History of Islam, vol. IV: Islamic Cultures and Societies to the End of the Eighteenth Century, ed. Robert Irwin, New York 2010.
RICE, Eugene F. Jr.-GRAFTON, Anthony, The Foundations of Early Modern Europe, 1460–1559, New York 1994.
ÖZDEMİR, Hüseyin, Osmanlı Devletinde Bürokrasi, İstanbul 2001.
“Pencik”, TDVİA, XXXIV, s.226-228.
ÖZCAN, Abdülkadir, Kānûnnâme-i Âl-i Osman, İstanbul 2003.
MATUZ, Josef, Das Kanzleiwesen Sultan Sü leymans des Prächtigen, Wiesbaden 1974.
MARÍN, Manuela, “The ʿUlamāʾ”, New Cambridge History of Islam, vol. II: The Western Islamic World Eleventh to Eighteenth Centuries, ed. Maribel Fierro, New York 2010.
KASTRITSIS, Dimitris J., The Sons of Bayezid: Empire Building and Representation in the Ottoman Civil War of 1402–1413, Leiden 2007.
“Osmanlı İlmiye Teşkilâtında Mülâzemet Sisteminin Önemi ve Rumeli Kazaskeri Mehmed Efendi Zamanına Ait Mülâzemet Kayıtları”, Güney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, X-XI (1981-1982), s.221-231.
İPŞİRLİ, Mehmet, “Mülâzemet”, TDVİA, XXXI, s.537-539.
“Vezir”, TDVİA, ILIII, s.90-92.
“The Rūznāmce Registers of the Kadıasker of Rumeli as Preserved in the Istanbul Mü ftü lü k Archives”, Turcica, XX (1988), s.251-275.
Kuruluş Dönemi Osmanlı Sultanları, İstanbul 2010.
Hicrî 835 Tarihli Sûret-i Defter-i Sancak-i Arvanid, Ankara 1954.
İNALCIK, Halil, “Comments on ‘Sultanism’: Max Weber’s Typification of the Ottoman Polity”, Princeton Papers in Near Eastern Studies I (1992), s.49-72.
HECK, Paul L., “The Hierarchy of Knowledge in Islamic Civilization”, Arabica, 49 (2002), s.27-54.
“XVI. Yüzyıl Osmanlı Bürokrasisinde Mâliye Kâtipleri”, Osmanlı Araştırmaları Dergisi, 49 (2017), s.125-154.
GÜNALAN, Rıfat, Osmanlı İmparatorluğu’nda Defterdarlık Teşkilatı ve Bürokrasi, İstanbul 2010.
FODOR, Pál, “Ottoman Warfare, 1300-1453”, The Cambridge History of Turkey, vol. 1: Byzantium to Turkey, ed. Kate Fleet, New York 2009.
ERÜNSAL, İsmail E., “Tâcîzâde Câfer Çelebi”, TDVİA, XXXIX, s.353-356.
CROOKS, Peter - Timothy Parsons, “Empires, Bureaucracy and the Paradox of Power”, Empires and Bureaucracy in World History: From Late Antiquity to the Twentieth Century, ed. Peter Crooks ve Timothy H. Parsons, Cambridge 2016.
CRONE, Patricia - Martin Hinds, God’s Caliph: Religious Authority in the First Centuries of Islam, Cambridge 2003.
CHAMBERLAİN, Michael, Knowledge and Social Practice in Medieval Damascus, 1190–1350, Cambridge 1994.
BİNBAŞ, İlker Evrim, “A Damascene Eyewitness to the Battle of Nicopolis: Shams al-Dīn Ibn al-Jazarī (d. 833/1429)”, Contact and Conflict in Frankish Greece and the Aegean, 1204-1453, ed. Nikolaos G. Chrissis ve Mike Carr, Farnham 2014.
BARKEY, Karen, “The Ottoman Empire (1299-1923): The Bureaucratization of Patrimonial Authority”, Empires and Bureaucracy in World History: From Late Antiquity to the Twentieth Century, ed. Peter Crooks ve Timothy H. Parsons, Cambridge 2016.
BARKAN, Ömer Lutfi, “Osmanlı Kanunnâmeleri”, XV ve XVI inci Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Ziraî Ekonominin Hukukî ve Malî Esasları, İstanbul 1945.
AYDIN, Bilgin - Rıfat Günalan, “XVI. Yü zyılda Osmanlı Eyalet Defterdarlıklarının Ortaya Çıkışı ve Gelişimi”, Osmanlı Araştırmaları Dergisi, XXX (2007), 145-228.
AYDIN, Bilgin, “XV-XVI. Yü zyıl Osmanlı Bü rokrasisinde Divan-ı Hü mayun Kâtipleri”, Journal of Turkish Studies, XXXI (2007), s.41-49.
ATEŞ, Ahmet, “İstanbul’un Fethine Dâir Fatih Sultan Mehmed Tarafından Gönderilen Mektuplar ve Bunlara Gelen Cevablar”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, IV/7 (1953), s.11-50
AKGÜ NDÜ Z, Ahmet, Osmanlı Kanunnâmeleri, İstanbul 1990–1996.
Scholars and Sultans in the Early Modern Ottoman Empire, Cambridge 2017.
ATÇIL, Abdurrahman, “Mobility of Scholars and the Formation of a Self- Sustaining Scholarly System in the Lands of Rum During the Fifteenth Century”, Literature and Intellectual Life in Medieval Anatolia, ed. Andrew Peacock ve Sara Nur Yıldız, Würzburg 2016.
ARSLAN, Ali, “Osmanlılar’da Coğrafî Terim Olarak ‘Acem’ Kelimesinin Mânâsı ve Osmanlı-Türkistan Bağlantısındaki Önemi (XV.–XVII. Yüzyıllar)”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 8 (1999) 83-87.
ALAN, Ercan, “Yeni Bir Belgeye Göre XVI. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Mülâzamet Sistemi”, Osmanlı Araştırmaları, 49 (2017), s.89-124.
AKPINAR, Cemil, “İcâzet”, TDVİA, XXI, s.393-400.
“Tanzimat Öncesi Osmanlı İmparatorluğu’nda Bürokrasi”, Türkiye Günlüğü, 58 (1999), s.182-190.
Osmanlı Devlet Teşkilâtında Defterhâne-i Âmire (XVI.-XVIII. Yüzyıllar), Ankara 2014.
III. Ara ş t ı rma ve İ nceleme Eserleri AFYONCU, Erhan, “Nişancı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (TDVİA), XXXIII, s.156-158.
II. Kaynak Eserler Ahmed Taşköprülüzade, eş-Şeḳāʾiḳu’n-Nuʿmāniye fī ʿulemāi’d-Devleti’l-Os̲ m ānīye, ed. Ahmed Subhi Furat, İstanbul 1985.
I. Ar ş iv Kaynaklar ı TSMA, D. 5605.1.