KLÂSİK TÜRK EDEBİYATINDA AKREP VE ANLAM ÇERÇEVESİ

Klâsik Türk şiirinin doğru bir şekilde anlaşılması için deyimler,atasözleri, halk inanışları, gelenek ve görenekler, âdetler, yaşam tarzıvb. unsurların bilinmesi önemlidir. Çünkü şairler, bunların her birinişiirlerinde kullanmış ve zengin anlam katmanları oluşturmuşlardır.Bunların bilinmemesi ya da eksik/yanlış bilinmesi, o manzumeleringerçek manalarının anlaşılamamasına veya şiirin farklı yorumlarınıngözden kaçmasına sebep olabilir. Öyle ki bazen tek bir kavram bile şiireyeni ve zengin anlamlar kazandırabilmektedir. Şu halde klâsik şiirdegeçen her bir kavramın hangi anlam çerçevelerinde kullanıldığının vegelenek içinde ne gibi inanışları yansıttığının bilinmesi, bu şiirinhakkıyla anlaşılabilmesi için son derece önemlidir.Bu çalışmada da ‘akrep’ ve onun klâsik Türk şiirindeki kullanımlarıüzerinde durulacaktır. Akrep, zehirli ve ürkütücü bir canlı, burç ve saataksamından bir parça gibi farklı kavramları ifade eder. Sahip olduğuözellikler ve gelenek içinde taşıdığı inanışlarla kullanıldığı şiirinmanasını derinleştirmekte ve zaman zaman yeni anlam katmanlarıoluşturmaktadır. Özellikle bir burç ve zehirli bir hayvan olarak farklıdeyim ve inanışların odak noktasında bulunan akrep, klâsik Türkedebiyatında zengin bir kullanım alanına sahiptir. Kalb sanatıylakullanımı ise şiirin anlam katmanı ve sanat değerini artırmasıaçısından oldukça dikkat çekicidir. Akreple ilgili anlam çerçevesi veinanışların tespitiyle hem ilgili manzumelerin daha doğruanlaşılmasına yardımcı olunacak hem de bugün için unutulmuş olanbazı hususların hatırlatılmasına ve kayda alınmasına çalışılacaktır.

“SCORPION IN CLASSICAL TURKISH LITERATURE AND ITS MEANING FRAMEWORK”

For the correct understanding of classical Turkish poetry, idioms, proverbs, folk beliefs, traditions and customs, lifestyle and so on, it is important to know the elements. Because poets used each of them in their poems and created rich layers of meaning. If these are not known or are incomplete/incorrect, the true meaning of those verses can’t be understood or different interpretations of poetry may be overlooked. So much so that even a single concept can give new and rich meanings to poetry. Therefore, it is very important to know in which meaning frames each concept in classical poetry is used and what beliefs it reflects in tradition. In this study, ‘scorpion’ and its use in classical Turkish poetry will be emphasized. Scorpion refers to different concepts such as a poisonous and spooky creature, a piece of horoscope and clock parts. It deepens the meaning of the poem that it is used with its features and beliefs it carries in tradition and creates new layers of meaning from time to time. Especially as a horoscope and a poisonous animal, scorpion, which is the focus of different idioms and beliefs, has a rich usage area in classical Turkish literature. Its use with the art of kalb is quite remarkable in terms of increasing the meaning layer and the art value of poetry. The meaning frame and the determination of beliefs related to the scorpion will both help to understand the relevant verses more accurately and will try to remind and record some of the forgotten issues for today.

PDF

___

AĞBAL, Davut (2012), “Kur’ân’da Burçlar Mahiyeti ve İnsana Etkisi Bağlamında”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 38, Yıl 2012, s. 249-276.
AKOĞLU, Alp (2006), “Akrebin Kalbi”, Bilim ve Teknik, Ağustos 2006, s. 109.
AKSOYAK, İ. Hakkı, “Şerh Kitapları George Prior’u Tanır mı?” Turkish Studies, V. 4/6, s. 13-21.
AND, Metin (2008), Minyatürlerler Osmanlı-İslâm Mitologyası, YKY, İstanbul.
AYÇİÇEĞİ, Bünyamin (2018), “Bağdatlı Rûhî’nin (ö. 1014/1605-1606) Gazellerinde Deyimler”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, S. 38, s. 163- 202.
AYÇİÇEĞİ, Bünyamin (2019), “Klâsik Türk Şiirinde Kuş Kondurmak Deyiminin Anlam Çerçevesi”, ESTAD, C. 2, S. 1, s. 215-232.
AYDEMİR, Yaşar (2012), “Divan Şiirinde Kulak Çekmeye Dair”, Turkish Studies, V. 7/1, s. 3-17.
BATİSLAM, H. Dilek (1997), “Nedim’in Şiirlerindeki Atasözleri ve Deyimler”, Türkoloji Araştırmaları 1997, Fuat Özdemir Anısına, İstanbul: Çukurova Üniversitesi Basımevi, s. 107-125.
BİLGEGİL, M. Kaya (1989), Edebiyat Bilgi ve Teorileri (Belâgât), Enderun Kitabevi, İstanbul.
ÇELEBİOĞLU, Âmil (1988), “Fuzûlî’nin Bir Beyti Üzerine Bazı Düşünceler”, Osmanlı Araştırmaları, C. VII-VIII, s. 199-210.
DEMİRKAZIK, H. İbrahim (2013), “El Arkası Yerde Deyimi ve Bu Deyimin Divan Şiirindeki Kullanımı”, Turkish Studies, V. 8/4, s. 617-633.
DENİZ, Sabahat (1992), 16. Yüzyıl Bazı Divan Şairlerinin Türkçe Divanlarında Kozmik Unsurlar, Marmara Üniv., Dr. Tezi, İstanbul.
DİLÇİN, Cem (1999), Örneklerle Türk Şiir Bilgisi, TDK Yay., Ankara.
DURMAZ, Gülay, “Zamana Yolculuk: Divan Şiirinde Saat ve Saat Çeşitleri”, Turkish Studies, V. 7/2, Spring 2012, s. 385-400.
ERTAN, Mehmet Emin (1989), Fuzûlî Dîvânı’nıda Hayvanlar, Marmara Üniv., YL Tezi, İstanbul.
Erzurumlu İbrahim Hakkı, Marifet-nâme. (Matbû nüsha için bkz. TBMM Küt. Nu: 70-58.)
KARAVELİOĞLU, Murat A. (2014), “Divan Şiirinde ‘Bend Geçmek’, ‘Hurde Geçmek’ ve ‘Kapı Geçmek’ Deyimleri Üzerine”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, S. 31, s. 175-204.
KAYA, Bayram Ali (1998), “Azmî-zâde Hâletî Dîvânı’nda Atasözleri ve Deyimler”, Bir, S. 9-10, s. 369-392.
KAYA, Bayram Ali (2011), “Atasözleri ve Deyimlerin Divan Şiirinde Kullanımı ile Divanların Bu Söz Varlıklarımız Bakımından Önemi”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, S. 6, s. 11-54.
KAYA, Hasan (2018), “Divan Şiirinde “İş Asmak” Deyimi Üzerine”, Hikmet Akademik Edebiyat Dergisi Prof. Dr. Ali Nihad Tarlan Özel Sayısı, Yıl 4, s. 231-243.
KAYA, Hasan (2018), “Divan Şiirinde Kıl Kondurmamak Deyiminin Anlam Çerçevesi”, Bir Devr-i Kadîm Efendisi Prof. Dr. Tahir Üzgör’e Armağan, Yayınevi, Ankara, s. 495-508.
KAYA, Hasan (2014), “Divan Şiirinde Harf ve Kelime Oyunlarına Dair Bir Tasnif Denemesi”, İÜEF Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C. XLVIII, s. 71- 114.
KEKLİK, Murat (2017), “Osmanlı Toplum Hayatından Beyitlere Yansıyan Birkaç Örnek”, Türkiyat Mecmuası, C. 27, S.1, s. 139-169.
KURNAZ, Cemal (1983), “Taşlıcalı Yahyâ Beğ Dîvânı’nda Atasözleri ve Deyimler”, Türk Kültürü Araştırmaları, Prof. Dr. Faruk Kadri Timurtaş’ın Hâtırasına Armağan, 1979-1983, Yıl: XVII-XXI/1-2, s. 195- 207.
KURNAZ, Cemal (1992), “Benâtü na‘ş”, DİA, C. 5, s. 430-431.
KÜÇÜK, İsmail (2015), “Divan Şiirinde İzaha Muhtaç Beş Deyim: Asâyı Dik- , Kantarlığı At-, Kulağından Fetîli Çıkar-, Ay’a Elek As-, Ebû Zanbak Oku-”, Turkish Studies, V. 10/8, Ankara, s. 1697-1706.
MENGİ, Mine (1986), “Necâtî’nin Şiirlerinde Atasözlerinin Kullanımı”, Erdem Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C. II, S. 4, s. 47-56.
ÖZER, Zeynep (2015), Divan Şiirinde Burçlar, Çukurova Üniv., YL. Tezi, Adana.
Tabir-nâme, TTK Kütüphanesi, Ktp. Nr. 399.
SARAÇ, M. A. Yekta (2007), Klasik Edebiyat Bilgisi Belâgat, 3F Yay., İstanbul.
SÜREYA, Cemal (2013), Sevda Sözleri, YKY, İstanbul.
ŞAHİN, Asuman Gürman, “Yeni Türk Şiirinde Akrep”, MCBÜ Sosyal Bilimler Dergisi, C. 16, S. 1, Yıl 2018, s. 319-344.
ŞENTÜRK, Ahmet Atillâ (2016), Osmanlı Şiiri Kılavuzu 1, Osedam Yay., İstanbul.
YELTEN, Muhammet (1989), “Nev’i-zâde Atâyî’nin Sohbetü’l-Ebkârı ve İçindeki Atasözleri İle Deyimler”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1985, s. 171-191.
YENİTERZİ, Emine (2010), “Klasik Türk Şiirinde Ülke ve Şehirlerin Meşhur Özellikleri”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, V. 3, I. 15, s. 301- 334.
YILDIRIM, Hafsanur, “Divan Şairlerine Göre Burçlar”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. 8, S. 41, Aralık 2015, s. 340-353.
(AAD). ARSLAN, Mehmet (2004), Antepli Aynî Divanı, Kitabevi Yay., İstanbul.
(ABŞC). BANKIR, Mehmet Malik (2004), Şerh-i Cezîre-i Mesnevî (Metinİnceleme- Sözlük), İstanbul Üniv., Dr. Tezi, İstanbul.
(AD). YÜCEL, Bilal (2002), Mahmut Paşa, Adnî Divanı, Akçağ Yay., Ankara.
(AHD). AKDOĞAN, Yaşar (1979), Ahmedî Dîvânı ve Dil Hususiyetleri: Gramer, Sentaks, Sözlük, İstanbul Üniv., Dr. Tezi, İstanbul.
(AHP). AYTAÇ, Aslı (2017), Aşki ve Heft Peyker Mesnevisi: İnceleme-Metin-Özel Adlar Dizini, Hacettepe Üniv., Dr. Tezi, Ankara.
(AİN). AKDOĞAN, Yaşar (2017), Ahmedî İskender-nâme, KB e-kitap, Ankara.
(AK). DİLÇİN, Cem (1978), “XIII, Yüzyıl Metinlerinden Yeni Bir Yapıt: Ahvâli Kıyâmet”, Ömer Asım Aksoy Armağanı, Türk Dil Kurumu Yay., Ankara. s, 49-86.
(APD). TARLAN, Ali Nihat (1992), Ahmed Paşa Divanı, Akçağ Yay., Ankara.
(ASD). CEYLAN, Ömür (1994), Âsaf (Damad Mahmud Celâleddin Paşa): Hayatı, Edebî Kişiliği ve Dîvânı’nın Transkripsiyonlu Metni, Trakya Üniv., YL. Tezi, Edirne.
(BASD). KARACAN, Turgut (1991), Bosnalı Alaeddin Sabit: Divan, Cumhuriyet Üniv. Yay., Sivas.
(BİH). ERASLAN, Kemal (1997), “Baba İlyâs-i Horasânî'ye Ait Halvetle İlgili Manzûm Bir Risâle”, Türkiyat Mecmuası, C:20, 131-194.
(BRD). AK, Coşkun (2001), Bağdatlı Rûhî Dîvânı, Uludağ Üniv. Yay., Bursa.
(CD). KESİK, Beyhan (2018), Cenâbî Dîvânı, KB e-kitap, Ankara.
(CED). DEMİRCİOĞLU-GENÇTÜRK, Tülay (2002), Cemili Divanı İnceleme- Metin-Sözlük, Marmara Üniv., Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
(CER). YÜKSEL, İ. Aydın (2005), Risâle-i Mi'mâriyye Ca'fer Efendi, İstanbul Fetih Cemiyeti Yay., İstanbul.
(DHA). YILMAZ, Kadri Hüsnü (2018), Diyarbakırlı Hâmî Ahmed Divanı, KB ekitap, Ankara.
(DÖR). TAVUKÇU, Orhan Kemâl (2018), Dede Ömer Rûşenî Dîvânı, KB ekitap, Ankara.
(EBD). KADIOĞU, İdris (2008), Es’ad-ı Bağdâdî Dîvânı, Özserhat Yayıncılık, Malatya.
(EDD). KASIR, Hasan Ali (1996), Esrâr Dede Hayatı, Edebî Kişiliği ve Divanı’nın Karşılaştırmalı Metni, Atatürk Üniv., Dr. Tezi, Erzurum.
(END). ÜST, Sibel (2018), Edirneli Nazmî Divanı, KB e-kitap, Ankara.
(ENMN). KÖKSAL, M. Fatih, Mecma’u’n-Nezâ’ir, KB e-kitap, Ankara.
(ERD). AYDEMİR, Yaşar (2017), Edincikli Ravzî Divanı, KB e-kitap, Ankara.
(FAD). GÖKALP, Halûk (2001), Fasîhî Divanı: İnceleme-Metin, Çukurova Üniv., YL. Tezi, Adana.
(FLM). DOĞAN, Muhammed Nur (2010), Fuzulî Leylâ ve Mecnûn (Metin, Düzyazıya Çeviri, Notlar ve Açıklamalar), Yelkenli Yay., İstanbul.
(GMT). YAVUZ, Kemal (2017), Gülşehrî'nin Mantıku't-Tayr'ı (Gülşenname), Kırşehir Valiliği Yay., Ankara.
(HAD). GÜFTA, Hüseyin (1992), Hâzık Mehmed Efendi’nin Hayatı, Edebî Şahsiyeti, Eserleri ve Divanı’nın Tenkitli Metni, Atatürk Üniv., YL. Tezi, Erzurum.
(HBD). TARLAN, Ali Nihat (1945), Hayalî Bey Divanı, İstanbul Üniv. Edebiyat Fakültesi Yay., İstanbul.
(HBH). TÜRK, Vahit (2009), Hatipoğlu, Bahru'l-hakayik, Türk Dil Kurumu Yay., Ankara.
(HH). HORATA, Osman (1990), Cemâlî, Hümâ vü Hümâyûn (Gülşen-i Uşşâk): İnceleme, Tenkitli Metin, Hacettepe Üniv., Dr. Tezi, Ankara.
(HHLM). GÜLER, Zülfü (1982), Hamdullah Hamdî, Leylâ ve Mecnûn (İnceleme- Metin), Atatürk Üniv., Dr. Tezi, Erzurum.
(HİD). ERCAN, Özlem (2008), Peşteli Hisâlî Dîvânı, Gaye Kitabevi, Bursa.
(HMN). KAYA, Bilge (2003), Hisâlî Hayatı-Eserleri ve Metâliü’n-nezâir Adlı Eserinin Birinci Cildi, Gazi Üniv., Dr. Tezi, Ankara.
(HŞ). BAYRAM, Asuman (2017), Firakî Abdurrahman Çelebi, Hüsrev ü Şirin, Dr. Tezi, Ankara.
(İBH). ALTUN, Mustafa (2003), İbrahim b. Balı, Hikmet-nâme, İstanbul Üniv., Dr. Tezi, İstanbul.
(İM). YÜKSEL, Hasan - DELİCE, H. İbrahim - AKSOYAK, İ. HAKKI (1996), Eski Anadolu Türkçesine İlişkin Bir Metin: İslâmî’nin Mesnevisi, Dilek Matbaacılık, Sivas.
(KAD). MERMER, Ahmet (1997), Karamanlı Aynî ve Dîvânı, Akçağ Yay., Ankara.
(KMD). TANRIBUYURDU, Gülçin (2018), Kalkandelenli Mu’îdî Divanı, KB ekitap, Ankara.
(KND). İPEKTEN, Haluk (1974), Karamanlı Nizâmî Hayatı Edebî Kişiliği ve Divanı, Atatürk Üniversitesi Yay., Ankara.
(LFD). DEMİR, Hiclal (2017), Lazikîzâde Feyzullah Nâfiz Divanı, KB e-kitap, Ankara.
(LHD). ARSLAN, Mehmet (2018), Leylâ Hanım Divanı, KB e-kitap, Ankara.
(LMZE). PEKŞEN, Ahmet (2002), Zeynü’l-Elhan İsimli Eserin Metin ve Sözlük Çalışması: Ladikli Mehmed Çelebi, İstanbul Üniv., YL. Tezi, İstanbul.
(MD). MENGİ, Mine (1995), Mesîhî Dîvânı, Atatürk Kültür Merkezi Yay., Ankara.
(MED). DEMİREL, H, Gamze (2005), 18. yüzyıl Şairlerinden Belîğ Mehmed Emîn Dîvânı:İnceleme-Tenkitli Metin-Tahlili, Fırat Üniv., Dr. Tezi, Elazığ.
(MHD). YAVUZ, Orhan - YAVUZ, Kemal (2016), Muhibbî Dîvânı (İnceleme- Tenkitli Metin), Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yay., İstanbul.
(MHT). Belal Saber Mohamed Abdel-Maksoud, Mevlânâ Hamîdî-i Lârendevî Tahayyür-nâme-i Leylî vü Mecnûn, KB e-kitap, Ankara.
(MMP). BEKTAŞ, Ekrem (2017), Muvakkitzâde Muhammed Pertev Divanı, KB ekitap, Ankara.
(MPR). KILIÇ, Atabey (2001), Mürîdî ve Pend-i Ricâl Mesnevîsi İnceleme-Tenkitli Metin-Dizin, Laçin Yay., İzmir.
(MSD). EREN, Abdullah (2017), Mehmed Sıdkî Divanı, KB e-kitap, Ankara.
(ND). MACİT, Muhsin (2017), Nedîm Divanı, KB e-kitap, Ankara.
(NED). AYAN, Hüseyin (2002), Nesîmî Hayatı, Eserleri, Edebî Kişiliği ve Türkçe Divanı’nın Tenkitli Metni, TDK Yay., Ankara.
(NHD). ASLAN, Üzeyir (2017), Nehcî Divanı, KB e-kitap, Ankara.
(NSE). YELTEN, Muhammet (1998), Sohbetü’l-Ebkâr İnceleme - Metin, İstanbul Üniv. Edebiyat Fakültesi Yay., İstanbul.
(ÖFB). YAZAR, İlyas (1999), Ömer Fuâdi: Hayatı, Edebî Kişiliği, Eserleri ve Bülbüliyye'sinin Edisyon Kritik Metni, Dokuz Eylül Üniv., YL Tezi, İzmir.
(RKD). ALPAYDIN, Bilal (2007), Refî’-i Kâlâyî Divanı (İnceleme-Metin), İstanbul Üniv. YL. Tezi, İstanbul.
(RZD). AKARSU, Kâmil (2010), Rumelili Za’ifî Divanı, Berikan Yayınevi, Ankara.
(SAD). EKİNCİ, Ramazan (2016), Safâyî Ali Dede Dîvânı, Gece Kitaplığı Yay., Ankara.
(SBD). YEKBAŞ, Hakan (2010), Sehî Bey Divanı, Kitabevi Yay., İstanbul.
(SD). HARMANCI, M. Esat (2017), Süheylî Divanı, KB e-kitap, Ankara.
(SVD). YENİKALE, Ahmed (2017), Sünbülzâde Vehbî Divanı, KB e-kitap, Ankara.
(ŞD). BİLTEKİN, Halit (2003), Şeyhî Divanı: İnceleme-Metin-Dizin, Ankara Üniv., Dr. Tezi, Ankara.
(ŞDM). KAPLAN, Mahmut (2003), Deh Murg-ı Şemsi (İnceleme - Metin - Sözlük), Celal Bayar Üniv. Yay., Manisa.
(ŞDSK) ve (ŞMK). YILMAZ, Fatma Büyükkarcı, “Kamer Burçlar ve Menzillerle İlişkisi Hakkında İki Risâle”, Turkish Studies, V. 9/9, Summer 2014, s. 131-143.
(ŞF). ÖZCAN, Nurgül (2007), Şâhî’nin Ferhâdnâmesi (İnceleme-Metin), Gazi Üniv., Dr. Tezi, Ankara.
(ŞGD). OKCU, Naci (2017), Şeyh Gâlib Divanı, KB e-kitap, Ankara
(ŞHD). ARSLAN, Mehmet (2018), Şeref Hanım Divanı, KB e-kitap, Ankara.
(TÇD). ERÜNSAL, İsmail E. (2018), Tâcî-zâde Ca’fer Çelebi Divanı, KB e-kitap, Ankara.
(TY). SAĞLAM, Ayşe (2016), Gülşen-i Envâr, Grafiker Yay., Ankara.
(YAD). TURAN, Lokman (1998), Yenişehirli Avnî Bey Divanı’nın Tahlili (Tenkitli Metin), Atatürk Üniv., Dr. Tezi, Erzurum.
(YD). AKTAŞ, Ali (1997), Yetîm Divanı, İnceleme-Metin, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniv., Ankara.
(YED). TATCI, Mustafa (2018), Yunus Emre Divanı, KB e-kitap, Ankara.
(YGD). TOSUN, Erhan (2007), Erbilli Âmâ Yusuf Garibî Efendi Divanı (İnceleme -Tenkitli Metin), Sakarya Üniv., YL. Tezi, Sakarya.
(YMM). ÇELEBİOĞLU, Âmil (1996), Muhammediye, MEB Yay., İstanbul.
(YÜD). YILDIZ, Aslıhan (2001), Yüsrî (Hayatı, Eserleri, Edebî Kişiliği ve Divanı’nın Tenkitli Metni), Selçuk Üniv., YL. Tezi, Konya.
(ZCN). KUTLAR, F. Sabiha (2005), Klâsik Dönem Metinlerinde Değerli Taşlar ve Risâle-i Cevâhir-nâme, Öncü Kitap, Ankara.
(ZD). TARLAN, Ali Nihat (1968), Zâtî Divanı Gazeller Kısm,ı C. I, İstanbul Üniv. Edebiyat Fakültesi Yay., İstanbul.
(ZİD). ARSLAN, Mehmet (2009), Zîver Paşa Divanı ve Münşeât, Cumhuriyet Üniv. Yay., Sivas.