Kopuzdan “Telli Kur‘an”a Türklerde Sazın Kültürel Serüveni ve Kutsallığı

Türklerin milli çalgısı olan kopuz, gerek İslamiyet öncesi gerekse de İslamiyet’inkabulünden sonraki dönemde manzum halk edebiyatı verimlerinin teşekkülündeoldukça önemli işlevlere sahip olmuştur. Kopuz, Türk kültürel belleğinde yer alanbirikiminin muhafazası, aktarımı ve güncellenmesinde, ait olduğu tarihîdönemlere göre şaman, kam, ozan ya da âşık gibi adlar verilen icracılarıylabirlikte, birinci dereceden görev üstlenmiştir. Kopuz ve devamı olan sazın Türkkültür ve edebiyatındaki bu önem ve işlevi, tarihin ilk dönemlerinden itibarengeleneğe verilen değer çerçevesinde bu sazın da kutsanmasına vesile olmuştur.Kopuz ve icracısına addedilen kutsiyet, sadece İslamiyet öncesi Türklere mahsusolmayıp İslamiyet’in kabulü sonrasında da başta Alevi-Bektaşi inancına mensupTürk toplulukları olmak üzere, çeşitli tasavvufî zümreler tarafından da İslam çatısıaltında güncellenerek devam ettirilmiştir. Bu bilgi çerçevesinde makalemizde,öncelikle Türklerin İslamiyet’i kabulü ve Anadolu’ya gelişlerinin ardından kopuzunicra durumu hakkında birtakım tespit ve görüşlere yer verilmiştir. Ardındankopuzun İslamiyet çatısı altında icracısıyla birlikte kutsiyetini hangi mecralardasürdürdüğü hususunda tespit ve değerlendirmeler yapılmıştır. Bu noktada Türktasavvufu ve Alevi-Bektaşi inancı çerçevesinde âşıklık/zâkirlik geleneği içerisindekopuz ve ondan türeyen telli saz (bağlama) ile âşıklara/zâkirlere verilen kutsallıkgeleneğin güncellenmesi bağlamında ele alınarak günümüze kadar gelen süreçtebu kutsiyetin kültürel belleği korumadaki ve aktarmaktaki rolü halk bilimi bakışaçısıyla irdelenmiştir

The Cultural Journey of Sacredness of the Saz Among Turks from Kopuz to “Telli Kur’an” (Stringed Qur’an)

The Kopuz, the national musical instrument of the Turks, has had quite important functions in the formation of the folk poetry outputs before and after the acceptance of Islam. Kopuz has undertaken the first-order task in the conservation, transfer and updating of its accumulation in the Turkish cultural memory, together with its performers called shaman, “kam”, “ozan” or “ashik (minstrel)” according to historical periods to which they belong. This importance and function of kopuz and “saz”, derived from it, in Turkish culture and literature has led to the sanctification of this instrument within the framework of the value given to tradition since the early periods of history. The sanctification of kopuz and its performer was not only unique to the pre-Islamic Turks, but was also continued and updated under the roof of Islam by various Sufi groups, especially by Turkish Alavi-Bektashi communities, after the acceptance of Islam. In this context, firstly, this paper gives some determinations and views on the performance of kopuz after the acceptance of Islam by Turks and their arrival to Anatolia. Subsequently, the paper determines and evaluates in which course kopuz, together with its performer, maintained its sanctification under the roof of Islam. At this point, within the scope of Turkish Sufism and Alavi-Bektashi beliefs and in the context of the updating of tradition, the paper discusses the sacredness given to “ashiks” and, the kopuz and the stringed “saz”, derived from it, in the “ashik” tradition. In discussing this issue, the paper explores the role of this sanctification in preserving and transferring cultural memory in the process to date from the perspective of folklore.

PDF

___

Akın, B. (2016a). Zâkirlik Geleneğinin Değişen Yaratım ve İcra Ortamı: Zâkirlikten Âşıklığa Âşık Niyazi. Ankara: Barış.
Akın, B. (2016b). Ehl-i Haklarda Kelâmhânlık Geleneği ve Kelâmhân Defterlerinin Geleneğin Korunması ve Aktarımındaki Rolü. Millî Folklor, 28, 100-115.
Akın, B. (2017). Diyarbakır Yöresi Alevi Ocakları: Tarih, İnanç ve Gelenek. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Ege Üniversitesi/ Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
Akın, B. (2018). Kültürel Bellek ve Müzik. Eurasian Journal of Music and Dance, 13, 101-117.
Arslan, M. (2015). Kültürel Belleğin Uzman Taşıyıcıları Olarak Âşıklar. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 15 (1), 1-6.
Assmann, J. (2015). Kültürel Bellek Eski Yüksek Kültürlerde Yazı Hatırlama ve Politik Kimlik. İstanbul: Ayrıntı.
Aytekin, S. (der.) (1958). Buyruk. Ankara: Emek Basım.
Birdoğan, N. (1994). Anadolu’nun Gizli Kültürü Alevilik. İstanbul: Berfin.
Bottero, J. (2005). Eski Yakındoğu: Sümer’den Kutsal Kitap’a. Adnan Kahiloğulları, Pınar Güzelyürek, Lale Arslan Özcan (Çev.). Ankara: Dost.
Bozkurt, F. (haz.) (2013). Buyruk İmam Cafer-i Sadık Buyruğu. İstanbul: Kapı.
Çevik, M. (2015). Ali Ufkî ve Mecmûa-i Sâz ü Söz'ünden Bugüne Bir Taşlamanın İzinde. Nazım Hikmet Anısına Doğu Edebiyatında Batı Batı Edebiyatında Doğu: Sempozyum Bildirileri, 25-30 Haziran Krakow, Polonya, Haz. Mehmet Çevik, Ankara: Sage.
Çıblak Coşkun, N. (2014). Alevi Cemlerinde Nefesler Nefeslerin Performans Teorisi Bağlamında İncelenmesi: Alevi Kültür Dernekleri Mersin Şubesi (Cemevi) Örneği. İstanbul: Otorite.
Çıblak Coşkun, N. (2016). Alevi-Bektaşi Geleneğinde Âşık-Zakir İlişkisi: Sivaslı Âşık Ummanî Örneği. Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, 14, 19-59.
Dedekargınoğlu, H. (2010). Dünkü ve Bugünkü Alevilik. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırmaları Dergisi, 17 (56), 327-348.
Deligöz, A. (2020). Hakasya, Tuva, Altay, Kazakistan ve Türkiye’de 18. Yüzyıldan Günümüze Tırnak Yaylı Çalgılar. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Ege Üniversitesi/ Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
Dinçol, B. (2003). Eski Önasya ve Mısır’da Müzik. İstanbul: Ege.
Eliade, M. (2006). Şamanizm. İsmet Birkan. (Çev.) Ankara: İmge.
Erdener, Y. (2015). Saz Kopuz’dan Türemiş Olamaz. Folklor/Edebiyat, 21 (81), 27-33.
Ergin, M. (1999). Dede Korkut Kitabı-I. Ankara: Türk Dil Kurumu.
Ersal, M. (2009b). Alevi Cem Zâkirliği: Battal Dalkılıç Örneği. AlevilikBektaşilik Araştırmaları Dergisi, 1, 188-205.
Ersal, M. (2016). Alevilik: Kavramlar ve Ocak Sistemi -Çubuk Havzası ÖrneğiAnkara: Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi.
Ersal, M. (2019). Alevi Cem Zâkirliği. Ankara: Barış.
Esin, F. (2018). Tarihsel Süreçte Kopuzun Serüveni. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 11 (59), 536-546.
Gazimihal, M. R. (1958). Baş Ozan Korkut Ata ve Onun Yelteme Kopuzu. Türk Folklor Araştırmaları. V (104) Mart, 1958, s.1653-1654.
Gazimihal, M. R. (1961). Kopuzdan Son Hatıralar. Türk Folklor Araştırmaları, VI (144) Temmuz, 2437-2438.
Gazimihal, M. R. (1975). Ülkelerde Kopuz ve Tezeneli Sazlarımız. Ankara: Kültür Bakanlığı.
Güzel, A. & Tatçı, M. (1990). Yunus Emre Hayatı, Eserleri ve Şiirlerinden Seçmeler. Ankara: Semih.
Hasan, H. (1987). Saray Bosna Kütüphanelerindeki Türkçe Yazmalarda Türküler. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı.
Hendrich, B. (2005). Alevîlikte Sazın Belleksel ve İletişimsel Boyutları-Türkiye Kültürleri. Gönül Putlar- Tahire Erman. (Der.). İstanbul: Tetragon.
Judetz, E. P. (1975). Romen Kopuzu. Mupipii Mecmuası Aylık Müzikoloji Dergisi, İstanbul: Yörük, 261-262.
Karamustafa, A. T. (2005). Tanrının Kuraltanımaz Kulları İslâm Dünyasında Derviş Toplulukları (1200-1550). Ruşen Sezer. (Çev.). İstanbul: Yapı Kredi.
Köprülü, F. (1915). Türk Edebiyatının Menşei. Millî Tetebbular Mecmuası, II, 4.3.133, 2-78.
Köprülü, F. (1922). Anadolu’da İslamiyet: Türk İstîlâsından Sonra Anadolu Tarih-i Dînîsine Bir Nazar ve Tarihinin Menba’ları. Dârülfünûn Edebiyat Fakültesi Mecmuası, IV, 281-311.
Köprülü, F. (1932). Ozan. Azerbaycan Yurt Bilgisi, III, 138-140.
Köprülü, F. (1934). Türk Dili ve Edebiyatı Hakkında Araştırmalar. İstanbul: Kanaat.
Köprülü, F. (1979a). Bahşı. İslam Ansiklopedisi, C. 2, İstanbul: Milli Eğitim, 233-238.
Köprülü, F. (1979b). Baba. İslam Ansiklopedisi, C. 2, İstanbul: Milli Eğitim, 165-166.
Köprülü, M. F. (1999). Edebiyat Araştırmaları. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Kramer, S. N. (2000). Sümerlerin Kurnaz Tanrısı Enki. Hamide Koyukan. (Çev.). İstanbul: Kabalcı.
Kurt, N. (2015). Alevi-Bektaşi Cemlerinde “Deste Bağlama” Geleneği ve “Bağlama” Adının Kaynağı. EÜ Devlet Türk Musikisi Konservatuvarı Dergisi, 7, 43-62.
Ocak, A. Y. (1999). Osmanlı İmparatorluğunda Marjinal Sûfîlik: Kalenderîler (XIV-XVII. Yüzyıllar). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Ögel, B. (1991). Türk Kültür Tarihine Giriş C.9 Türk Halk Musikisi Aletleri (Uygur Devleti'nden Osmanlılara). Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı.
Özarslan, M. (2001). Erzurum Âşıklık Geleneği. Ankara: Akçağ.
Özdemir, U. (2009). Bir Halk Çalgısının Sosyal ve Kültürel Kimlik Bağlamında İncelenmesi: Ehl-i Hak’ın Kutsal Sazı Tanbur. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Yıldız Teknik Üniversitesi/ Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
Özmen, İ. (1998). Alevi-Bektaşi Şiirleri Antolojisi. C.III, Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı.
Öztürk, M. (2003). Alevilerin Kur’an Tasavvuru Üzerine. İslamiyat, VI (3), 55- 70.
Sachs, C. (1940). The history of musical instruments. New York: W.W. Northen& Company.
Sarı, E. (2016). Âşık Ruhsati. Antalya: Nokta E-Kitap.
Say, A. (2006). Müzik Tarihi. Ankara: Müzik Ansiklopedisi.
Sönmez, D. (2008). Antik Dönemde Anadolu’da Müzik ve Müzik Aletleri. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Selçuk Üniversitesi/ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
Şahin, H. İ. (2018). Cem Törenlerinde Kamberlik/Zâkirlik Geleneği: Balıkesir Çepnileri Örneği. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 21 (40), 107-126.
Şahin, H. İ. (2019). Âşıklık Yolunda Bir Kamber Matemî. Ankara: Gazi.
Şenel, S. (1991). “Âşık Musıkîsi.”, Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 3, İstanbul: Güzel Sanatlar.
Tatçı, M. (2012). Yûnus Emre Dîvanı-ı İlâhîyât. İstanbul: Kapı.
Uğurlu, S. (2017). Türk Müzik Folklorunda Şiir, Mûsikî ve Raks Birlikteliği. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 6 (2), 1058-1079.
Vural, F. G. (2016). İslamiyet’ten Önce Türklerde Kültür ve Müzik (Hun, Kök Türk ve Uygur Devletleri). Ankara: Ötüken.
Yıldırım, D. (1999). Dede Korkut’tan Ozan Barış’a Dönüşüm. Türk Dili, Türk Dili, 570, 505-530.
Yılmaz, A. (2011). Günümüzde Profesyonel Bağlama İcrasında Değişimler. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Haliç Üniversitesi/ Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
Kaynak Kişi Dizini
1. Abbas Önen (1950), Bismil Diyarbakır, Üniversite, Dede.
2. Garip Bozkurt (1966), Kındırali Köyü Adıyaman, Üniversite Terk, Dede.
3. Hasan Baykut (1961), Türkmenhacı Köyü Bismil Diyarbakır, Dede.
4. Hidayet Ulugerçek (1947), Şerabi Köyü Diyarbakır, Üniversite, Dede.
5. Mehdi Kaygusuz (1961), Ulutürk (Darlı) Köyü Bismil Diyarbakır, Lise, Dede.
6. Mohammed Ali Soltani (1957), Kermenşah - İran, Doktora, Talip.
7. Mustafa Tosun (1936), Şıhhasan Köyü Baskil Elazığ, İlkokul, Dede.
8. Shahram Sadeghinia (1981), Tebriz – İran, Yüksek Lisans, Zâkir.
9. Yashar Behnoud (1976), Tebriz – İran, Yüksek Lisans, Zâkir.
10. Hasan Ali Uzun (1976), Arslanbeyli Seyitgazi Eskişehir, Üniversite, Zâkir.
11. Mehmet Demirtaş (1958), Arslanbeyli Seyitgazi Eskişehir, Yüksekokul, Dede.
12. Ahmet Karahüseyin (1962), Ruşenler Köyü Dimetoka Yunanistan, Seyyid Ali Sultan Dergâhı Vakfı Koruma Heyeti Başkanı.
13. Kevser Gençalp Koçerdin (1965), Tekirdağ Çorlu, Üniversite, Dede Kızı.
14. Mustafa Ali (1956), Mestanlı Kırcali Bulgaristan, Ortaokul, Talip.
15. Müslüm Çolak (1955), Ruşenler Dimetoka Yunanistan, İlkokul, Türbedar.