Eski Uygur Türkçesi Metinlerinde Budist Bir Terim: “Sadu < Skr. Sādhu”

Eski Uygur Türkçesi, Uygur Türklerinin sahip olduğu gelişkin dini yaşam vekültürel seviyesini somut örneklerle ortaya koyan bir dönemdir. Özellikle dintemelli gelişen toplumsal yaşam içerisinde Buda ve Mani öğretileri gibi çeşitliinanç sistemlerini benimseyen Uygur Türkleri, bu öğretileri anlama ve anlatmamaksadıyla kökeni bu öğretilere dayalı felsefî bir dil inşa etmişlerdir. Türk dilininsoyut ve metafizik yönüne dayalı dinî terminolojisinin ilk örneklerinin verildiği budönem, özellikle Budist Uygur rahiplerinin tercümeye dayalı faaliyetleri sonucutemeli atılan ve geliştirilen bir dönem olma özelliği de taşımaktadır. Halkaanlayacağı dille seslenme ihtiyacı doğrultusunda, Budist terimlere eldengeldiğince Türkçe karşılıklar verme anlayışını benimseyen “saf imanlı Budist”rahiplerin sahip oldukları din bilinci zamanla Türkçe dil bilincine evrilmiştir. Budoğrultuda, Budist Uygur rahiplerinin sahip oldukları dil bilincinin ürünü olansadu (Skr. sādhu) kelimesi, bahsi geçen rahiplerce Türk dilinin dinîterminolojisine kazandırılmış ifadelerden biridir. Bu çalışmada, “İyi!, Güzel!,Aferin!, Mükemmel!, Kutlu olsun!, Âmin!” anlamlarındaki sadu sözcüğü elealınarak ifadenin Eski Uygur Türkçesi metinlerindeki tanıklarına, Türk dilinin dinîterminolojisi özelinde terimin oluşum yönüne, dil ilişkilerine dayalı ödünçlemeolayına ve ifadenin dinî olarak Hinduizm ve Budizm’de sahip olduğu kavramsaldeğere yer verilecektir

A Buddhist Term in Old Uyghur Turkic Texts: “Sadu < Skr. Sādhu”

The Old Uyghur Turkic is one period that shows the advanced religious and cultural level of the Uyghur Turks with concrete examples. Especially in the developing social life based on religion, the Uyghur Turks, who adopted various belief systems such as Buddhist and Manichaean teachings, built a philosophical language based on these teachings in order to understand and explain these teachings.This period, in which the first examples of the religious terminology in Turkic based on abstract and metaphysical aspects are given, also has the feature of being laid and developed as a result of the translation-based activities of the Buddhist Uyghur priests. In line with the need to speak to the people in a language they will understand, the consciousness of the religion of “pure believing Buddhist” priests who adopted the understanding of giving Turkic equivalents to the Buddhist terms as much as possible has evolved into Turkic language consciousness. Accordingly, the word sadu < Skr. sādhu, which is the product of the language consciousness of the Buddhist Uyghur priests, is one of the expressions brought to the religious terminology of the Turkic language by the aforementioned priests. In this study, the Word sadu in the meaning "Good!, Well done!, Perfect!, Happy!, Amen!" will be examined along with examples of the expression in the Old Uyghur Turkic texts, in terms of the religious terminology of the Turkic language, the direction of the term, the borrowing event based on the language relations and the conceptual value of religion in Hinduism and Buddhism

PDF

___

Adams, Q. D. (1999). A Dictionary Tocharian B. Amsterdam-Atlanta: GA.
Arat, R.R. (1940-1942). Uygurlarda Istılahlara Dair. Türkiyat Mecmuası, C. 7, 56-94.
Barutcu Özönder, F. S. (2003). Erken Orta Türkçede Buddhist ve İslamî Terminolojisi Üzerine Bir Karşılaştırma. Kök Araştırmalar V/I (Bahar), 13-31.
Can, M. (2010). Eski Uygur Türkçesinde İkilemeler. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa.
Çağatay, S. (1969). Türkçede Dinî Tabirler. Necati Lugal Armağanı (s. 191- 198). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Doğan, İ. & Usta, Z. (2014). Eski Uygur Türkçesi Söz Varlığı. Ankara: Altınpost.
Elmalı, M. (2015). Eski Uygurca Gramer Terimleri Vibakti-Samaz. İstanbul: Kesit.
Elmalı, M. (2016). Daśakarmapathāvadānamālā Giriş-Metin-Çeviri-NotlarDizin-Tıpkıbaskı. Ankara: TDK. (DKPAM) Gharib, B. (1995). Sogdian Dictionary, Sogdian-Persian-English. Tehran: Farhangan Publications.
Gül, A. (2018). Ansiklopedik Hinduizm Sözlüğü. İstanbul: İz.
İsi, H. (2019). Eski Türkçe Tantrik Bir Metin: Uṣṇīṣa Vijayā Dhāraṇī Sūtra. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. (UV)
Kara, G. & Zieme, P. (1976). Fragmente tantrischer Werke in uigurischer Übersetzung. Berliner Turfantexte VII. Berlin: Akademie Verlag. (BT VII)
Kaya, C. (1994). Uygurca Altun Yaruk Giriş, Metin ve Dizin. Ankara: TDK. (AY)
Kaya, K. (2003). Hint Mitolojisi Sözlüğü. Ankara: İmge.
MacDonell, A. A. (1893). А Sanskrit-English Dictionary. Oxford: Printed At the Clarendon Press.
Menges, K. H. (1995). The Turkic Languages and Peoples. An Introduction to Turkic Studies. Wiesbaden: Harrassowitz.
Monier–Williams, M. (1899). A Sanskrit–English Dictionary, Etymologically and Philologically Arranged with Special Reference to Cognate Indo– European Languages. Oxford.
Oda, J. (1980). Eski Uygurca Bir Vesikanın Budizmle İlgili Küçük Bir Parçası. Türkiyat Mecmuası C. XIX 1977-1979: 183-202.
Ölmez, M. (2005). Türkçede Dini Tabirler Üzerine. Türk Dilleri Araştırmaları 15, 213-218.
Ölmez, M. (2017). Eski Uygurca İkilemeler Üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 65 (2), 243-311.
Soothill, W. E. & Hodous, l. (1937). A Dictionary of Chinese Buddhist Terms: with Sanskrit and English Equivalents and a Sanskrit-Pali Index. London: Kegan Paul, Trench, Trubner ve Co.
Sumagala (2018). Myanmar and Sāsanā.Ugc Approved Journal 7, 1-4. Sutra Translation Committee (1998). The Seeker’s Glossary of Buddhism. Corporate Body of The Buddha Educational Foundation.
Sümer, N. (2018). Caynizm. Mustafa Alıcı & Süleyman Turan (Ed.). Dinler Tarihi I-II içinde (s. 254-272). İstanbul: Lisans.
Tekin, Ş. (1976). Uygurca Metinler II / Maytrısimit: Burkancıların Mehdîsi Maitreya ile Buluşma / Uygurca İptidaî Bir Dram. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları. (Maitr.)
Tenişev, E. R. (2012). Eski Yazı Dilleri: Türk Yazılı Abidelerinin Dilleri. Janilmirza Bapaeva (Çev.). Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 1 (1), 53-68.
Tezcan, S. (2001). En Eski Türk Dili ve Yazını. Bilim Kültür ve Öğretim Dili Olarak Türkçe içinde (s. 271-323). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Tokyürek, H. (2013). Eski Uygur Türkçesinde “Köŋül” Sözü. Bilig, Yaz (66), 247-272.
Tokyürek, H. (2018). Altun Yaruk Sudur IV. Tegzinç (Karşılaştırmalı Metin Yayını). Ankara: TDK.
Tokyürek, H. (2019). Eski Uygur Türkçesinde Budizm ve Manihaizm Terimleri. Ankara: TDK.
Wilkens, J. (2007). Das Buch von der Sündentilgung. Edition des alttürkischbuddhistischen Kšanti Kılguluk Nom Bitig. Berliner Turfantexte XXV. Belgium: Brepols. (BT XXV)
Yakup, A. (2010). Prajñāpāramitā Literature in Old Uygur. Berliner Turfantexte XXVIII. Belgium: Brepols. (BT XXVIII)
Zieme, P. & Kara, G. (1979). Ein uigurisches Totenbuch. Nāropas Lehre in uigurischer Übersetzung von vier tibetischen Traktaten nach der Sammelhandschrift aus Dunhuang, British Museum Or. 8212 (109). Wiesbaden: Ottoharrassowitz.
Zieme, P. (1985). Buddhistische Stabreimdichtungen der Uiguren. Berliner Turfantexte XIII Berlin: Akademie Verlag. (BT XIII)
Zieme, P. (2000). Vimalakīrtinirdeśasūtra. Edition alttürkischer Übersetzungen nach Handschriftenfragmenten von Berlin und Kyoto. Berliner Turfan Texte XX. Belgium: Brepols. (BT XX)
Zieme, P. (2005). Magische Texte des uigurischen Buddhismus. Berliner Turfantexte XXIII. Belgium: Brepols. (BT XXIII).
Elektronik Kaynaklar
http://www.chinabuddhismencyclopedia.com/en/index.php?title=S%C4%8 1dhu (Erişim Tarihi: 23.04.2020).
https://www.britannica.com/topic/bhumi#ref122647 (Erişim Tarihi: 23.04.2020).
https://asia.si.edu/wp-content/uploads/2017/07/Encountering-theBuddha-Large-Print-Labels.pdf (Erişim Tarihi: 23.04.2020).
https://www.nichirenlibrary.org/en/dic/Content/S/4 (Erişim Tarihi: 23.04.2020).
https://ariyajoti.wordpress.com/2019/12/25/proper-usage-of-sadhu/ (Erişim Tarihi: 23.04.2020).
https://puredhamma.net/buddhist-chanting/sadhu-symbolizes-purifiedheart/ (Erişim Tarihi: 23.04.2020).