Türkiye’de Genel Atasözü ve Deyim Sözlüklerinde Anlam Verme Çalışmalarına Toplu Bir Bakış

Osmanlı döneminde, 1480’den itibaren günümüze intikal eden yazma eserlerde atalar sözü, “Oğuzname” genel başlığı altında atasözüdeyim karışık, anlamları verilmemiş, ancak divan şiirinde ya anlam karşılığı ya da yansıması beyitlerle desteklenmiş liste sözlükçülüğü evresi yaşanmıştır. 1819’da Turfetü’l-Emsâl’le atasözlerinin şerh edilmesi aşamasına geçilmiştir. 19. yüzyılın ikinci yarısında yazmalardaki gelenek basma eserlerde de geliştirilerek sürdürülmüş; manzum örneklere nesir parçaları da eklenmiş; halk ağzından derlemelerle (A. Vefik Paşa’nın eseri gibi) söz sayısı artırılmıştır. Liste sözlükçülüğü ve manzum örnekler kullanma, anlam vermeme basma eserlerin de temel özellikleridir. Cumhuriyet döneminin 1923-1950 yılları arasında M. Esat İleri, M. Halit Bayrı, Ömer Asım Aksoy, M. Nihat Özön ve M. Ali Ağakay’ın sözlük çalışmalarında atasözü deyim ayrımında önemli adımlar attıkları, anlam vermeyi gündeme getirdikleri görülmüştür. M. Esat İleri’nin 1924 tarihli Kinâyât’ında başlayan, mahallî atasözü deyim sözlüklerinde gelişen anlam verme girişimi, 1943’te Mustafa Nihat Özön’ün Türkçe Tâbirler Sözlüğü ve 1949’da Mehmet Ali Ağakay’ın Türkçede Mecazlar Sözlüğü ile ileri bir safhaya taşınmıştır. Özön ve Ağakay’ın sözlüklerinin basıldığı yıllarda TDK Kitaplığına Hüseyin Şevket Aydüz’ün hazırladığı Halk Tâbirleri ve Hulusi Sadullah Tirişoğlu’nun hazırladığı Türkçe Deyimler Sözlüğü eserleri girmiştir. Bu eserlerde de deyimlere anlam verilmiş, cümle içinde kullanılışları gösterilmiştir. TTK Kitaplığında da benzeri yayımlanmamış çalışmalar vardır. TDK’nin 1953-1959 yılları arasındaki atasözü ve deyim derlemeleri; geniş kapsamlı, genel, anlamları verilmiş, atasözü deyim ayrımı daha sağlam yapılmış sözlüklerin hazırlanmasına önemli katkıda bulunmuştur. Yine Müstecip Ülküsal ve A. Battal Taymas’ın Ankara’da basılan yurt dışı Türkleriyle ilgili sözlükleri de yararlı olmuştur. TDK’nin kurumsal çalışma olarak genel atasözü deyim sözlükçülüğünde Ömer Asım Aksoy vasıtasıyla 1971 ve 1976 yıllarında son aşamaya ulaştığı dönemde H. Fethi Gözler, Ali Doğanay ve Aydın Su (Yusuf Ziya Bahadınlı) da süreci hızlandıran sözlüklere imzalarını atmışlardır.

Anahtar Kelimeler:

Atasözü, deyim, sözlük, anlam verme, Kâşgarlı Mahmud, Türk Dil Kurumu

A Collective Overview of the Sense-Making Studies of General Proverbs and Idioms Dictionaries in Turkey

In the manuscripts that have been transferred since 1480; the phrase of ancestors in the Ottoman period, which is expressed under the general title of “Oghuzname”, the proverb-idiom and its meanings are not given, but in the poetry of the divan either its meaning or its reflection is supported by couplet and so that the list lexicography phase was experienced. In 1819, the stage of commentary of proverbs was started with Turfetü’l- Emsâl. In the second half of the 19th century, the tradition in manuscripts was developed and continued in printed works, prose pieces were added to poetic examples, and the number of words was increased with compilations (such as the work of A. Vefik Pasha). List lexicography and using verse examples, not giving meaning are the basic features of printed works. Between 1923-1950 of the Republic period, it was seen that M. Esat İleri, M. Halit Bayrı, Ömer Asım Aksoy, M. Nihat Özön and M. Ali Ağakay took important steps for the dictionary distinction in their studies and brought meaning to the agenda. The attempt to give meaning, which started in the 1924 Kinâyât of M. Esat İleri and developed in the local proverb idiom dictionaries are moved to an advanced stage with the Türkçe Tâbirler Sözlüğü (Turkish Phrases Dictionary) of Mustafa Nihat Özön in 1943 and in 1949 Mehmet Ali Ağakay’s Türkçede Mecazlar Sözlüğü (Dictionary of Metaphors in Turkish). In the years when the dictionaries of Özön and Ağakay were published, the work Halk Tâbirleri (The Public Locutions) prepared by Hüseyin Şevket Aydüz and the Türkçe Deyimler Sözlüğü (Turkish Idioms Dictionary) prepared by Hulusi Sadullah Tirişoğlu entered the Turkish Language Association (TLA) Library. In these studies, meanings of idioms are given and their use in sentences is shown. There are similar unpublished studies in the Turkish Historical Society (THS) Library. Proverbs and idiom compilations of TLA between 1953-1959; extensive, general, given meanings, proverbial idioms have been made more robust, which has contributed significantly to the preparation of dictionaries. In addition, the dictionaries of Müstecip Ülküsal and A. Battal Taymas which printed in Ankara and related to Turks living abroad were also useful. During the period when TLA reached the final stage in 1971 and 1976 thanks to Ömer Asım Aksoy for his dictionary of general proverbial idioms; H. Fethi Gözler, Ali Doğanay and Aydın Su (Yusuf Ziya Bahadınlı) also published dictionaries that accelerated the process.

Keywords:

Proverb, idiom, dictionary, meaning studies, Mahmud al Kashgari, Turkish Language Association,

PDF

___

Abdülahad Nuri (1923). Atalar Sözü. Kastamonu Vilayet Mat., 65 s.
Aksoy, Ö. A. (1933). Gaziantep Dilinin Tetkiki. Gaziantep, 214 s.
Aksoy, Ö. A. (1952). “Atasözleri ve Deyimler Hakkında I”. Türk Dili, 14, 11/1952, 91-94.
Aksoy, Ö. A. (1971). Atasözü ve Deyimler Sözlüğü 1/Atasözleri Sözlüğü. Ankara: Ankara Ü Bsm., 392, TDK Yayınları: 325.
Aksoy, Ö. A. (1976). Atasözü ve Deyimler Sözlüğü 2/Deyimler Sözlüğü. Ankara: Ankara Ü Bsm., 399-968, TDK Yayınları: 325/2.
Akün, Ö. F. (1989) “Ahmet Vefik Paşa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C II, İstanbul, 143-157.
Arslan, M. (2019), Hâlis Efendi: Turfetü’l-Emsâl/Açıklamalı Atasözleri Sözlüğü. 290, Ankara: Grafiker Yayınları: 307.
Aybars, N. (1948-49). “Dîvânü Lugâti’t-Türk’teki Atasözleri ve Öğütler”. İstanbul Ü Edebiyat Fakültesi Bitirme Tezi, XI+143+XI s., İstanbul Üniversitesi Kitaplığı Tezler Bölümü: 1706.
Bayat, A. H. (1992). Oğuzname (Emsâl-i Mehmedalî)/XV. Yüzyılda Yazılmış Türk Atasözleri Kitabı, Haz. Samed Alizade. 128, İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yay.
Beyzadeoğlu, S. (2002). “Şinasî’nin Durûb-ı Emsâl-i Osmâniyye’sinde Yer Alan 122 Fransızca Atasözü ve Deyim”. Türk Kültürü, S 469, 5/2002, s. 299-309.
Beyzadeoğlu, S. (2003). Şinasî: Durûb-ı Emsâl-i Osmâniyye, İstanbul 264 s., MEB Yayını.
Beyzadeoğlu, S. A., Gürgendereli, M., Günay, F. (2004). Edirneli Ahmed Bâdî Efendi: Armağan/Divan Şiirinde Atasözleri ve Deyimler. Cambridge, XI-VIII+332 s. Harvard Üniversitesi Yayını.
Birtek, F. (1944). En Eski Türk Savları. Ankara, 120 s., TDK Yayınları: II.20.
Boratav, P. N. (1954). “Quatre-Vingt Quatorze Proverbes Turcs du XVe Siècle, Restes Inedits/15. Yüzyıla Ait Yayımlanmamış 94 Atasözü”. Oriens, 7/2, Dec. 1954, 223-429.
Böler, T. (2017). “Kitâb-ı Atalarsözü Adlı Eser Üzerine”, Atatürk Ü Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları/Makaleler. 339-370. Erzurum: Atatürk Ü Yayınları:1224.
Buluç, S.(1978). “Eski Bir Elyazmasında Bulunan Türk Atasözleri”. Ömer Asım Aksoy Armağanı. 317, Ankara: TDK Yayınları: 449.
Ceyhan, Â. (1998). “Eski Bir Atasözleri Kitabı”. Bir, 9-10, 109-132.
Ceyhan, Â. (2010). “Hıfzî’nin Manzûme-i Emsâl’i yahut Türk Atasözleri ve Deyimlerinin Havas Diline Çevrilmiş Hâli”, Journal of Turkish Studies, 34/1, June 2010, 85-119.
Çınar, Y. (1996). Hazihi’r Risâleti min Kelimât-ı Oğuznâme el-Meşhûr bi-Atalar Sözü.
Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi.
Diez, H. F. von (2018). Oğuz Tepegöz’ü/Dede Korkut Oğuznameleri ve Atalar Sözü Üzerine İlk Çalışmalar (Çev. Hasan Güneş). 238. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Duymaz, R. (2005). Ahmet Vefik Paşa: Müntehabâ’t-ı Durûb-ı Emsâl-Atalar Sözü. 226, İstanbul: Gökkubbe Yayınları Türk Dili ve Edebiyatı Dizisi: 3.
Elçin, Ş. (1977). Halk Edebiyatı Araştırmaları. 367 Ankara: KB MİFAD Yayınları:24.
Ercilasun, A. B. (2020). Dîvânu Lugâti’t-Türk’teki Şiirler ve Atasözleri. İstanbul: Bilge Kültür Sanat: 224.
Erenoğlu, D. (2007). “Güvâhî’den Günümüze Atasözleri ve Deyimler”. Turkish Studies İnternational Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, V. 2/4 Fall 2007, 1150-1166.
Gökyay, O. Ş. (1938). Dede Korkut. İstanbul: 2+LXXXVII+172 s.
Gürgendereli, M. (2003). “Durûb-ı Emsâl-i Türkiyye: Atalar Sözü”. Bilge, Yaz 37, 68-74.
[İleri], Esat (1924). Türk Dilinde Kinâyât. İzmir: Ahenk Mat., 26.
İleri, E. (2017). Türk Dilinde Darbımeseller (Bs. Haz. Fatih Atak). İstanbul: Beyan Yayınları, 141.
İslamoğlu, A. (2010). “TTK Kütüphanesinde Bulunan El Yazması Bir Eser: Atalar Sözü Külliyatı”. Ankara Ü İlahiyat Fakültesi Dergisi, 51, 1/2010, 273-293.
İzbudak, Veled Çelebi (1936). Atalar Sözü. İstanbul: TDK Yayınları: 30.
Kâşgarlı Mahmud: Dîvânu Lugâti’t-Türk (2014). (Haz. A.B. Ercilasun-Z. Akkoyunlu). Ankara: TDK Yayınları: 1120, 995.
Küçük, M. (2010). “Türk Dünyasından Derlenmiş Bir ‘Atalar Sözü’ Kitabı”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 7/1. Ankara, 141-176.
Oy, A. (1972). Tarih Boyunca Türk Atasözleri. İstanbul: T. İş Bankası Kültür Yayınları: 114, 398.
Özkan, İ. (2014). “Hazihi’r-Risâleti min Kelimât-ı Oğuznâme el-Meşhûr bî-Atalar Sözü”. 5. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu-Bildiriler. İstanbul, 21-23.
Öztelli, C. (1952). “Kitaplar/Mustafa N. Özön: Türk Atasözleri”. Türk Dili. 13, 10/1952, 44-50.
Parlatır, İ., Çetin, N. (2005). Şinasî: Bütün Eserleri/ Durûb-ı Emsâl-i Osmâniyye. 177-355. Ankara: Ekin Kitabevi [3.baskı 1302/ 1885’ten aktarma].
Tan, N. (2020). “Bolu Atasözleri Üzerine Bir Kaynak: Atasözleri ve Söz Çalımları”. Türk Dili. 819, 3/2020, 64-73.
Tıraş, Y. C., Ertürk, H. İ. (2017). “Gümülcineli Esad Efendi ve Türk Dilinde Kinâyât Adlı Eseri”. Journal of Turkish Language and Literature. V 3, I.2, Spring 2017, 235-258.
Türkmen, F. (1989). Letâif-i Nasreddin Hoca (Burhaniye Tercümesi), İnceleme, Şerh. Ankara: KB MİFAD Yayınları: 109. 102 s.
Ünal, M. (2015). “Hıfzî’nin 16. Yüzyılda Yazdığı Atasözleri Derlemesi: Manzûme-i Durûb-ı Emsâl”. SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi. 35, Ağustos 2015, 101-126.
Yılmaz, A. (1999).“Müstakim-zâde ve Durûb-ı Emsâl’inin Türk Edebiyatındaki Yeri ve Önemi”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi. 6, 225-271).