Caşteğin TURGUNBAYER, Süleyman BARLAS

KÜLTEGİN YAZITI’NDAKİ BÉRTASVİR FİİLİNİN BİR ANLAMI ÜZERİNE

Türkçenin takip edebildiğimiz en eski dönemlerinden bu yana kullanılan tasvir fiilleri, zarf-fiil ekli bir esas fiil ile ona bağlı bir yardımcı fiilden kurulu yapılardır. Bu yapılarda, esas fiil anlamını korurken tasvir fiili,esas fiilin belirttiği oluş ve kılışın anlamını çeşitli yönlerden tamamlar.Eskiden beri sık kullanılan ve Türk lehçeleri arasında yapılan aktarmalarda en sık karıştırılan tasvir fiili {ber-/ver-} fiilidir. Orhon Yazıtları’ndanTürkiye Türkçesine yapılan aktarmalarda da görüldüğü üzere {-A bér-}tasvir fiili genellikle {-I ver-} tasvir fiiliyle karşılanmıştır. Ancak {-A bér-} ve {-I ver-} tasvir fiillerinin kökenleri farklı olduğu gibi anlamları dabirbirinden farklıdır. Bu nedenle birbirinin eş değeri olarak kullanılmaları aktarma sorunlarına ve cümlelerin okuyucular tarafından yanlış ya daeksik anlaşılmasına neden olmaktadır. Çalışmamızda, bu sorunun giderilmesi için hem tarihî Türk lehçelerinden hem de bugünkü Türk lehçelerinden Türkiye Türkçesine yapılacak aktarmalarda {-A bér-} tasvir fiilinintezlik anlamı dışında yarar kılınışı, irade dahilinde yapma, bitmişlik vebaşlangıç kılınış/görünüş anlamlarının göz önünde bulundurulması gerektiği Kültegin Yazıtı’nda yer alan “Kişi oglınta üze eçüm apam BumınKagan, İstemi Kagan olurmış. Olurupan Türk bodunıŋ ilin, törüsin, tutabirmiş, iti birmiş” cümlesi örneğinde okuyucuların dikkatine sunulmuş, birbirinin yerine sıklıkla yanlış bir şekilde kullanılan {-A bér-}, {-p ber-},{-I vér-} tasvir fiilleri anlamlarına göre tasnif edilmiştir.

Research on a Meaning of the Descriptive Verb Bér- in the Kultegin’s Inscription

Descriptive verbs of the Turkic language, used from the earliest periods to our time, are constructions formed from a verb and auxiliary verb, attached to each other through the gerund affixes. In these structures, the main verb retains its meaning, and the descriptive verb indicates aspects of the implementation of the action indicated by the main verb. The descriptive verb bér-, often used in Orhun texts, is often incorrectly translated into Turkey Turkish. The descriptive verb {-A bér-}, often translated into Turkey Turkish by the verb {-I ver-}. But, the descriptive verbs {-A bér-} and {-I vér-} are different origin and also their meanings are different. Therefore, their use as equivalents causes translation problems and misunderstanding of the sentences by the readers. In order to resolve this problem within the context of our study, the necessity of taking into consideration such meanings, as to make beneficial, to do determinedly, perfective aspect and manner of action beside that of swiftness, of the descriptive verb {-A bér-} in translations from both historical Turkic dialects and modern Turkic dialects into Turkey Turkish is brought to the attention of the readers through the example of the sentence “Kişi oglınta üze eçüm apam Bumın Kagan, İstemi Kagan olurmış. Olurupan Türk bodunıŋ ilin, törüsin, tuta birmiş, iti birmiş.” In addition to the descriptive verbs {-A bér-}, {-p ber-}, {-I vér-} which are frequently used incorrectly, are classified according to their meanings.

PDF

___

Argunşah, M. ve Sağol Yüksekkaya, G. (2013). Tarihi Türk Lehçeleri Karahanlıca Harezmce Kıpçakça Dersleri. İstanbul: Kesit Yayınları.

Arıkoğlu, E. (2007a). Hakas Türkçesi. Ahmet Bican Ercilasun (Ed.), Türk Lehçeleri Grameri içinde. Ankara: Akçağ Yayınları.

Asılgarayev, Ş. N., Ganiyev, F. A., Zakiyev M. Z., vd. (2007). Tatarça Rusça Süzlek. Cilt 1, Kazan: İbragimov Enstitüsü Yayınları.

Banguoğlu, T. (2011). Türkçenin Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Berta, Á. (2010). Sözlerimi İyi Dinleyin… Türk ve Uygur Runik Yazıtlarının Karşılaştırmalı Yayını. (Çev. E. Yılmaz). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.

Bilgegil, M. K. (2014). Türkçe Dilbilgisi. Erzurum: Salkımsöğüt Yayınları. Bozkurt, F. (1995). Türkiye Türkçesi. İstanbul: Cem Yayınları.

Clark, L. (1998). Turkmen Reference Grammar. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag. Clauson, Sir G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Clarendon Press.

Coşkun, V. (2000). Özbek Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.

Demir, N. (1994). “Birleşik Fiiller ve Vurgu: -İver- Şeklinin Görevlerini Tespitte Vurgunun Rolü”. TDAY- Belleten, 83-94.

Deny, J. (2012). Türk Dil Bilgisi, (Çev. A. U. Elöve). İstanbul: Kabalcı Yayınevi. Eckmann, J. (2009). Çağatayca El Kitabı, (Çev. G. Karaağaç). İstanbul: Kesit Yayınları.

Eckmann, J. (2015). Harezm Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar, (Haz. O. F. Sertkaya). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.

Ediskun, H. (2017). Yeni Türk Dilbilgisi. İstanbul: Remzi Kitabevi. Eker, S. (2011). Çağdaş Türk Dili. Ankara: Grafiker Yayınları.

Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Ercilasun, A. B. (1984). Kutadgu Bilig Grameri -Fiil-. Ankara: Gazi Üniversitesi Yayınları.

Ercilasun, A. B. (2016). Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları. İstanbul: Dergâh Yayınları. Erdal, M. (2004). A Grammar of Old Turkic. Leiden: Brill.

Erdal, M. (2013). “Tezlik Fiilinin Kaynağı”. AİBÜ Sosyal Bilimler Dergisi, Semih Tezcan’a Armağan. C 13, 169-173.

Ergin, M. (2009). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Basım Yayım Tanıtım. Ergönenç Akbaba, D. (2007). Nogay Türkçesi. Ahmet Bican Ercilasun (Ed.), Türk Lehçeleri Grameri içinde. 623-678, Ankara: Akçağ Yayınları.

Gencan, T. N. (1979). Dilbilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Gökçe, F. (2013). Gramerleşme Teorisi ve Türkçe Fiil Birleşmeleri. Ankara: Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü Yayınları.

Gülensoy, T. (2010). Türkçe El Kitabı. Ankara: Akçağ Yayınları.

Güner Dilek, F. (2007). “Altay Türkçesi”. Ahmet Bican Ercilasun (Ed.), Türk Lehçeleri Grameri içinde. 1009-1084, Ankara: Akçağ Yayınları.

Güner, G. (2013). Kıpçak Türkçesi Grameri. İstanbul: Kesit Yayınları.

Hacıeminoğlu, N. (2008). Karahanlı Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.

Hacıeminoğlu, N. (2016). Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.

Hengirmen, M. (1998). Türkçe Temel Dilbilgisi. Ankara: Engin Yayınevi.

Karaağaç, G. (2013). Türkçenin Dil Bilgisi. Ankara: Akçağ Yayınları.

Karahan, L. (2010). Türkçede Söz Dizimi. Ankara: Akçağ Yayınları.

Kasapoğlu Çengel, H. (2005). Kırgız Türkçesi Grameri. Ankara: Akçağ Yayınları.

Kirişçioğlu, M. F. (1999). Saha (Yakut) Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.

Koç, K. ve Doğan, O. (2004). Kazak Türkçesi Grameri. Ankara: Gazi Kitabevi. Koç, N. (1990). Yeni Dilbilgisi. İstanbul: İnkılâp Kitabevi.

Kononov, A. N. (2001). Grammatika Sovremennogo Turetskogo Literaturnogo Yazıka. İstanbul: Multilingual.

Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.

Kudaybergenov, S. ve Sıdıkov, S. (1982). Orhon-Enisey Tekstteri. Frunze: İlim Basması.

Ölmez, M. (2017). Köktürkçe ve Eski Uygurca Dersleri. İstanbul: Kesit Yayınları.

Öner, M. (2007). “Tatar Türkçesi”. Ahmet Bican Ercilasun (Ed.), Türk Lehçeleri Grameri içinde. 679-748. Ankara: Akçağ Yayınları.

Öztürk, R. (2015). Yeni Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.

Samdan, Z. B. vd. (2003). Kül-Tegin: Orhun-Yenisey Yazıtları VI-VIII. yy. Ankara: Türksoy.

Schamiloğlu, U. (1996). “Türk Dillerinde Yardımcı Fiiller Sorunu”. Uluslararası Türk Dili Kongresi 26 Eylül 1988-3 Ekim 1988, 153-167, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Tekin, T. (1994). Tunyukuk Yazıtı. Ankara: Simurg.

Tekin, T. (2010). Orhon Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.

Tekin, T. (2016). Orhon Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.

Turgunbayev, C. (1999). “-a turur Şimdiki Zaman ve -p turur Geçmiş Zaman Eklerinin Yapısı Üzerine”. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 8, 497-505. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.

Uğurlu, M. (2009). “Birleşik Fiil Üzerine”. Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Kongresi Bildiriler I, 399-412. İstanbul: İstanbul Kültür Üniversitesi Yayınları.

Uygur, C. V. (2010). Karakalpak Türkçesi Grameri. İstanbul: Kriter Yayınları.

von Gabain, A. (1953). “Türkçede Fiil Birleşmeleri”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 1, 18-26, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.

von Gabain, A. (2007). Eski Türkçenin Grameri, (Çev. M. Akalın). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.

Yudahin K. K. (1985). Kırgızça Orusça Sözdük. C 1, Frunze: Sovetskaya Entsiklopediya.

Yuldaşev, A. A. (1965). Analitiçeskiye Formı Glagola v Tyurkskih Yazikah. Moskva: Nauka.

http://bitig.org/?lang=k&mod=1&tid=1&oid=15&m=1 erişim tarihi: 18.03.2019

https://sozdik.kz/kk/dictionary/translate/kk/ru/%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83/ erişim tarihi: 22.07.2019