Yaşar ŞİMŞEK

Karluklara Ait “Çoglan” Unvanı Hakkında

Karluklar; Köktürk, Uygur ve Karahanlı devletlerinin kuruluş ve yıkılışında önemli roller oynamış bir Türk boyudur. Arkeolojik ve nümizmatik belgeler, yazıtlar, Çin yıllıkları, Arap ve Fars tarih kaynakları Karluklar hakkında bilgi sahibi olmamızı sağlamaktadır. Karluklar hakkındaki tarihî belgeler üzerine dünya literatüründe önemli bir külliyat bulunmaktadır. Bu makalenin amacı, ne bu külliyatı değerlendirmek ne de Karluk tarihi hakkında yeni bir vesika ortaya koymaktır. Orta Çağ Türk tarihinde belki de Oğuzlardan sonra en kalabalık ve en mühim boy olan Karluklar hakkında Kâşgarlı Mahmut oldukça ketum davranmış; hatta Kâşgarlı, Karluklara sınıflandırmasında ve haritasında yer vermemiştir. Çoglan, Kâşgarlı Mahmut’un Dîvân’da Karluklarla ilişkilendirdiği on bir kelime (ebe, çahşak, ker-, kerit-, oluç, sagur-, serker, sogut, susgak, ügürgen, yuŋ) ve üç unvandan (çoglan, köl irkin, sagun) biridir. Kâşgarlı, “Karluk büyüklerinin adlarındandır” şeklinde yaptığı açıklamanın dışında bu kelime hakkında başka bir bilgi vermemiştir. Kelimenin İslamlık öncesinde kaydedilmemiş olması ve Kâşgarlı’nın verdiği bir satırlık malumat dışında hakkında bilgi bulunmamasına rağmen Dîvân’da yer alması ilgi çekicidir. Bu makalenin amacı, ilgili kelimeyi etimolojik olarak açıklığa kavuşturmaktır. Meselemiz, bir cümlelik bilginin mümkün olduğunca genişletilmesi olduğu için makalede önce Karluklar hakkında kısa bir bilgi verilmiş; konunun daha iyi anlaşılması için de tarihî arka plan çerçevesinde eski Türk devletlerinin teşkilat yapısında Karlukların hiyerarşik açıdan konumuna kısaca değinilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Karluk, Kâşgarlı Mahmut, Dîvânu Lugâti’t-Türk, çoglan, unvan.

On the Karluk Title ‘Çoglan’

The Karluks were a Turkic tribe who played a key role in the establishment and collapse of the Kök Türk, Uighur, and Karakhanid states. Archaeological and numismatic documents, inscriptions, Chinese annals, and Arab alongside Persian historical sources provide us information about Karluks. There is an important corpus of historical documents about Karluks in the international literature. This article aims neither to evaluate this corpus nor to introduce any new document about Karluk history. Despite the Karluks being perhaps the most crowded and important tribe in medieval Turkic history after the Oghuzs, Mahmud alKashgari was very reticent about them so much so in fact that he didn’t even classify them, or include them in his map for that matter. The word ‘Çoglan’ is one of eleven kinds of words (alongside ebe, çahşak, ker-, kerit-, oluç, sagur-, serker, sogut, susgak, ügürgen, yuŋ) and one of three titles (alongside köl irkin and sagun) featured in Mahmud al-Kashgari’s Diwan, or compendium, that alludes to the Karluks. He did not provide us with any other information about this word, apart from a single explanation, ‘name of a Karluk chieftain’ Nevertheless, it is intriguing that the word has made its way into his Diwan, even though there are no records of it anywhere prior to the arrival of Islam, and even though there is no information about it beyond the aforementioned explanation. In turn, the purpose of this article, rather, is to clarify the word in question through etymology. Given that we wish to elaborate upon that sentence as much as possible, first, we have given a brief history about who the Karluks are for context. Then, in order to help you understand the subject in greater depth, we have touched upon the hierarchical position of the Karluks within the organizational structure of ancient Turkic states, and within the framework of a historical background.

Keywords:

Karluk, Mahmud al-Kashgari, Dîvânu Lugâti’t-Türk, Çoglan, title.,

PDF

___

Amanoğlu, E. (2000). “Divanü Lûgat-it-Türk’teki Kişi Adları Üzerine”. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 15, 5-13.
Ata, A. (2019). Rabgūzi Kısasü’l-Enbiyā (Peygamber Kıssaları) Giriş - Metin - Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Atalay, B. (2006). Divanü Lûgat-it-Türk. (I-IV Cilt). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Ayazlı, Ö. (2016). Eski Uygurca Din Dışı Metinlerin Karşılaştırmalı Söz Varlığı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Caferoğlu, A. (2011). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Clauson, G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford University Press.
Choi, H. W. (1988). “On Some Chinese Loan Words in Uighur”. Central Asiatic Journal, 32, 3/4, 161-169.
Dankoff, R. ve Kelly, J. (1982), Mahmūd al-Kāšγarī Compendium of the Turkic Dialects (Dīwān Luγāt at-Turk). Part I. Sources of Oriental Languages and Literatures 7. Turkish Sources, Harvard.
Derleme Sözlüğü III (1993). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Donuk, A. (1988). Eski Türk Devletlerinde İdari-Askeri Unvan ve Terimler. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları.
Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2014). Dîvânu Lugâti’t-Türk (Giriş - Metin - Çeviri - Notlar - Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Ercilasun, A. B. (2016). Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları. İstanbul: Dergah Yayınları.
Esin, E. (1974). “Karluklar”. Türk Ansiklopedisi. Cilt XXI. Fasikül 166. Ankara: Milli Eğitim Basımevi, 348-351.
Gabain, A. von (1950). “Köktürklerin Tarihine Bir Bakış III. Şehir Gözüyle Step”. (Kısaltarak Çeviren: Saadet Çağatay). Ankara Üniversitesi Dil ve TarihCoğrafya Fakültesi Dergisi. VIII/3, 373-379. Genç, R. (1981). Karahanlı Devlet Teşkilâtı (XI. Yüzyıl) (Türk Hâkimiyet Anlayışı ve Karahanlılar). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Genç, R. (2002). “Karahanlılar Tarihi”. Türkler. C IV. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
Genç, R. (2015). Kaşgarlı Mahmud’a Göre XI. Yüzyılda Türk Dünyası. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
Golden, P. (2006). Türk Halkları Tarihine Giriş Ortaçağ ve Erken Yeniçağ’da Avrasya ve Ortadoğu’da Etnik Yapı ve Devlet Oluşumu. (Çev. Osman Karatay). Çorum: KaraM Araştırma Yayıncılık.
Golden, P. (2009). “Orta Asya’da İslamiyet’in İlk Dönemleri ve Karahanlılar”. (Çev. Halil Berktay) Erken İç Asya Tarihi. (Ed. Denis Sinor). İstanbul: İletişim Yayınları.
Kaçalin, M. S. (2011). Niyāzi Nevayi’nin Sözleri ve Çağatayca Tanıklar. ElLuġātu’n-Nevā’iyye ve’l-İstişhādātu’l-Caġātā’iyye. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Kafesoğlu, İ. (1992). “Karluklar”. Türk Dünyası El Kitabı. C I: Coğrafya-Tarih. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
Kaljanova, E. (2005). Uygurca Dışastvustık (Giriş-Metin-Çeviri-Dizin ve Tıpkıbasım). Doktora Tezi: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
Kaya, C. (1994). Uygurca Altun Yaruk Giriş, Metin ve Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Lessing, F. D. (2003). Moğolca-Türkçe Sözlük 1 A-N. (Çev. Günay Karaağaç). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Necef, N. E. (2005). Karahanlılar. İstanbul: Selenge Yayınları.
Ölmez, M. (1991). Altun Yaruk III. Kitap (=5. Bölüm). Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 1. Ankara.
Özçamkan Ayaz, G. (2020). Mukaddimetü’l-Edeb Paris ve Yozgat Nüshaları (Giriş-Metin-Dizin). Yayımlanmamış Doktora Tezi: Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı.
Pritsak, O. (1950). “Karachanidische Streitfragen”. Oriens, 3/2, 209-228.
Rahimi, F. (2019). Fethali Kaçar’ın Çağatay Türkçesi Sözlüğü. C. 1. Ankara: Akçağ Yayınları.
Sağol, G. (1993). An Inter-linear Translation of the Qur’an Into Khwarazm Turkish. Introduction, Text, Glossary and Facsimile. (Part I: Introduction and Text). Sources of Oriental Languages and Literatures 21. (Edited by Şinasi Tekin - Gönül Alpay Tekin). Harvard University Press.
Salman, H. (2001). “Karluklar”. TDV İslam Ansiklopedisi. C. 24, 509-510.
Salman, H. (2002). “Karluklar”. Türkler. C. 2. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
Salman, H. (2014). “Karluk Devleti’nin Kuruluş Tarihi Meselesi”. Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 1, 1-7.
Starostin, A. S. vd. (2003). An Etymological Dictionary of Altaic Languages. Brill-Leiden-Boston.
Şen, S. (2017). Eski Türkçenin Deyim Varlığı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Şeşen, R. (2017). İslâm Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri. İstanbul: Bilge Kültür-Sanat.
Şirin User, H. (2006). “Eski Türkçede Bazı Unvanların Yapısı Üzerine”. Bilig, 39, 219-238.
Tarama Sözlüğü II. (1995). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Taşağıl, A. (2014). “Karlukların Coğrafi Dağılımı Üzerine”. Türkiyat Mecmuası, 24, 75-89.
Tekin, T. (1995). Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler. Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi-13. Ankara: Simurg Yayınları.
Toparlı, R. vd. (2003). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Uçar, E. (2014). “Contributions to Uighur Lexicography II: Remarks on čog”. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hung, 67/2, 151-162.
Wilkens, J. (2007). Berliner Turfantexte XXV: Das Buch von der Sündentiltung. Edition des alttürkisch-buddhistischen Kšanti Kılguluk Nom Bitig. Berlin Brandenburgische Akademie der Wissenschaften. Belgium: Brepols.
Yıldız, H. (2020). Maniheist Uygur Metinlerinde Çince Alıntılar Etimolojik, Leksik ve Tematik İncelemeler. Erzurum: Fenomen Yayınları.
Yüce, N. (2014), Ebul Kāsım Cārullāh Mahmūd bin ‘Omar bin Muhammed bin Ahmed ez-Zamahşari el-Hvārzmi Mukaddimetü’l-Edeb Hvārizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.