ÇOK PARTİLİ HAYATA GEÇİŞ VE TERAKKİPERVER CUMHURİYET FIRKASI

Türk siyasal hayatındaki ve Türkiye demokratikleşme tarihindeki en önemli olaylardan birisi de kuşkusuz ki Türkiye’nin çok partili siyasal rejime geçmesidir. Çok partili siyasal hayata geçilmesi, daha sonrasında gerçekleşecek olan birçok demokratikleşme reformların öncüsü kabul edilebilecek, tek parti iktidarının ardından siyasal sistemde artık çoğulculuğun benimsendiğini ortaya koyan devrim niteliğinde bir adım olmuştur. Çok partili siyasal hayata ilk geçiş denemesi kabul edilebilecek olan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın kurulması Türkiye’de çok partili siyasal hayata ilk geçiş denemesi olması açısından oldukça önemlidir. Fırkanın Genel Başkanı General Kazım Karabekir, İkinci Başkanı Hüseyin Rauf Orbay ve Genel Sekreteri de Ali Fuat Cebesoy’du. Hepsi Kurtuluş Savaşı kahramanı olan bu isimler aslında Mustafa Kemal’in de yakın arkadaşlarıydı. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın, Halk Fırkası’na muhalefeti iki alanda yoğunlaşıyordu; ekonomi ve din. Ekonomik açıdan parti Batı tipi liberalizmi benimsiyor ve Halk Fırkası’nın devletçilik politikalarını eleştiriyordu. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası doğu da çok etki göstermiştir. Ancak kurulduktan birkaç ay sonra Doğu Anadolu’da patlak veren Şeyh Sait İsyanı ve bu isyanla bağlantılı ve sebep oldukları dilendirilmiştir. Bu isyan sebebiyle İstiklal Mahkemeleri’nin geniş yetkilerle kurulmasına, Takrir-i Sükun Kanunu’nun çıkmasına neden olmuştur. İstiklal Mahkemeleri, Terakkiperver Fırka mensuplarının irticai faaliyetleri hakkında hükümeti ikaz etmişler, önce İstiklal Mahkemesi kendi yetki alanında bulunan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası şubelerinin kapatılmasına karar vermiştir. Hükümet ise, Takrir-i Sükûn Kanunu’na dayanarak, 3 Haziran 1925 tarihinde bütün memlekette irticayı tahrik ettiği gerekçesiyle Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın kapatılmasını kararlaştırmıştır. Partide ki birçok şahsiyet bu mahkemelerde yargılanmışlardır. Çok partili hayata geçişteki bu ilk deneme böylece başarısız olmuştur.

Anahtar Kelimeler:

Cumhuriyet, Meclis, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası

PDF

___

AKINCI, Abdulvahap, Sefa Usta, “Türkiye’de Çok Partili Hayata Geçişte Etkili Olan Dış Faktörlerin Değerlendirilmesi”, Süleyman Demirel Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Isparta, 2016, s. 275-288. ATASEVEN, Süleyman, “Başvekil Rauf Bey”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, c. III. 1988, s. 225-242. ATATÜRK, Mustafa Kemal, Nutuk, c. II, TTK, 2012. ATATÜRK, Mustafa Kemal, Nutuk-Söylev, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2008. ATAY, Fatih Rıfkı, Çankaya, Doğan Kardeş Matbaası, İstanbul, 1969. ATEŞ, Nevin Yurtsever, Türkiye Cumhuriyeti’nin Kuruluşu ve Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, Sarmal Yayınevi, İstanbul, 1994, s. 109. AYDEMİR, Şevket Süreyya, İkinci Adam, c. I., Remzi Kitapevi, İstanbul, 1976. BABAOĞLU, Resul, “Nutuk ve Hatıralar Ekseninde Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası Olayı ve Süreci”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, İstanbul, 2012, s. 63-103. CEBESOY, Ali Fuat, Siyasi Hatıralar, Büyük Zaferden Lozan’a, Lozan’dan Cumhuriyete, Temel Yayınları, İstanbul, 2007. EKİNCİKLİ, Mustafa, “Türk Demokrasi Kültürünün Gelişim Sürecinde Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın Kuruluşu”, Akademik Bakış Dergisi, Kırgızistan, 2012, s. 151-163. ERASLAN, Cezmi, “Türkiye Cumhuriyeti’nin Siyasi Hayatında Serbest Cumhuriyet Fırkası Deneyimi Üzerine Düşünceler”, İlmi Araştırmalar Dergisi, İstanbul, 2000, s. 77-96. ERDOĞAN, Mustafa, “Türkiye’de Demokrasiye Geçiş Deneyimi (1945-1950)”, (Çevrimiçi), http://www.liberal.org.tr/sayfa/turkiyede-demokrasiye-gecis-deneyimi-1945-1960-mustafa-erdogan,349.php, Erişim: 05.06.2020. HAYOĞLU, Ercan, “Türkiye’de Demokratikleşme Süreci ve 1945’te Çok Partili Siyasi Hayata Geçişin Nedenleri (1908-1945)”, PAÜ. Eğitim Fakültesi Dergisi, Denizli, 1997, s. 46-56. KABASAKAL, Mehmet, Türkiye’de Siyasi Parti Örgütlenmesi (1908-1960), Tekin Yayınevi, İstanbul, 1991. KARPAK, Kemal H., Türk Demokrasi Tarihi, Timaş Yayınları, İstanbul 2010. KİRMAN, Emin, “Çok Partili Döneme Geçiş Süreci ve Türk Siyasal Kültüründe Muhalefet Olgusunun Gelişimi (1946-1950)”, Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kamu Yönetimi Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Isparta, 2006. KOCAMAN, Habip, “Mustafa Ceylan, Türkiye Cumhuriyetinin İlk Muhalefet Fırkası: Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası”, Yasama Dergisi, Ankara, 2018, s. 1-23. LEWİS, Bernard, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Çev. Metin Kıratlı, Arkadaş Yayınları, Ankara 1993. OKYAR, Ali Fethi, Serbest Cumhuriyet Fırkası, Ketebe Yayınları, İstanbul, 2019. ORBAY, Rauf, Siyasi Hatıralar, Örgün Yayınevi, İstanbul, 2009. ÖZALPER, Mehmet, “Bir Muhalefet Partisi İlgası: Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası”, Muş Alpaslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Muş, 2014, s. 117-136. PIÇAK, Murat, “Türkiye’nin Çok Partili Parlementer Sisteme Geçiş Sürecinde Siyasi Partilerin Ekonomi Politikaları”, Akademik Bakış Dergisi, Kırgızistan, 2011, s. 1-20. SARI, Seda, “Çok Partili Hayata Geçiş Denemeleri (1923-1938)”, Dumlupınar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Kütahya, 2011. T.B.M.M., Zabıt Ceridesi, c. X., d. 2, TBMM Matbaası, Ankara, 1975. TBMM Kavanin Mecmuası, Cilt III., 1341 (1925), s. 67. TİMUR, Taner, Türkiye’de Çok Partili Hayata Geçiş, İmge Yayınları, Ankara, 2003. TÜCCAR, İsmail, “Türkiye’de Çok Partili Hayata Geçiş Süreci (1940-1950)”, Trakya Üniversitesi, Tarih Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Edirne, 2019. YEŞİL, Ahmet, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın Siyasi Kimliği, “Türkler Ansiklopedisi”, c. XVI., Yeni Türkiye Yayını, Ankara, 2002. ZÜRCHER, Erik Jan, Cumhuriyetin İlk Yıllarında Muhalefet Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası (1924-1925), İletişim Yayınları, İstanbul, 2010.