İslam Dünyasında Din Psikolojisi Çalışmaları (800-1406): Genel Bir Değerlendirme

Bu makale, İslam dünyasında 800 ile 1406 yılları arasında psikolojiyle ilgili çalışmalar yapan bazı Müslüman psikologların görüşlerini betimlemeyi amaçlamaktadır. Bu bağlamda, makalede ilk olarak (a) nefis kelimesini salt psikolojik anlamda ilk kez kullanan Haris el-Muhasibi’nin görüşleri verildikten sonra (b) metafizik ve ruhun güçleri üzerine yoğunlaştıran ve insanın davranışlarını gözlemleyerek tanımaya çalışan İbn Miskeveyh’in, (c) rüya psikolojisi, aklın içeriği ve fonksiyonları gibi psikoloji çalışmalarıyla bilinen Kindi’nin, (d) mutluluk kavramı, vahiy ve rüya psikolojisi konusunda sistemli çalışmalarıyla tanınan Farabi’nin, (e) zihinsel gelişim evrelerinin temelini atan İbn Tufeyl’in, (f) insanın tabii, hayvani ve ahlaki yönlerini inceleyerek ahlaki bütünlüğü oluşturan erdemler hakkında çalışmalar yapan Ragıb el-İsfahani’nin, (g) bilinçaltı olaylara değinen, ruhsal ve bedensel olaylar arasındaki ilişkiye temas eden İbn Sina’nın, (h) hüzün ve obsesyon gibi ruhsal problemlerin sebepleri ve çözümleri üzerine çalışmalar yapan İbn Hazm’ın, (i) psiko-somatik çalışmalara yer vererek kişilik ve karakter bozukluklarına değinen ve tedavi yöntemleri üzerine psikolojik çalışmalar yapan Ebu Bekr er-Razi’nin, (j) ruhsal problemler ile bedeni rahatsızlıkları ilişkilendiren Belhnin, (k) İslam psikolojisinin esaslarını ortaya koyan Gazali’nin, (l) ruh-beden ilişkisi ve ölüm sonrası ruhun durumu vb. alanlarda psikoloji çalışmaları yapan Fahreddin Razi’nin, (m) hoşnutluk, kıskançlık, feraset, korku ve hayret gibi psikolojik konularda çalışmalar yapan İbn Kayyım el-Cevziyye’nin, (n) karakter eğitiminin yanı sıra psikolojik nedensellik ve bilinçdışı güdülenmeye yol açan etmenler üzerinde İbn Haldun’un çalışmalarına yer verilmiştir. İsimleri verilen İslam düşünürlerinin, psikoloji bilimine yaptıkları önemli katkıları ele alan bu makalede sonuç olarak; (i) İslam düşünce geleneğinde, 7. yüzyıldan itibaren konu üzerine çalışmaların başladığı; (ii) Müslüman araştırmacı ve düşünürlerin, gerek Kur’an ayetleri ve gerekse yabancı kaynakların oluşturduğu ilgi ve merakla psikolojik olgu ve olayları anlamaya dönük çabalarının başladığı ve (iii) İslam kültüründe, insanın kişilik özellikleri, ruhsal yaşantısı ve davranışlarını sistemli olarak inceleyen modern anlamda bilimsel bir gelenek gelişmemişse de, insanın ruhsal dünyasını ve yaşantılarını anlama ve açıklama çabasının bir biçimde devam ettiği saptanmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Din psikolojisi, İslam psikolojisi, Nefis, Ruh, Akıl

Psychology of Religion Studies in the Islamic World (800-1406): A General Overview

This article aims to describe the views of certain Muslim psychologists who studied psychology in the Islamic world between 800 and 1406. In this context, first (a) the views of Hārith al-Muḥāsibī, who made use of the word nafs for the first time in a purely psychological sense, (b) Ibn Miskawayh, who focused on metaphysics and the powers of the soul and tried to recognize human behavior by observation, (c) al-Kindī, who is known for his psychological studies such as the psychology of dreams, the content and functions of the mind, (d) Alpharabius, who is known for his systematic studies on the concept of happiness, revelation and dream psychology, (e) Ibn Ṭufail, who laid the foundations for mental development stages, (f) Al-Raghib al-Isfahānī, who studied the natural, animalistic and moral aspects of man, and the virtues that constitute moral integrity, (g) Avicenna, who touched on subconscious events, and the relationship between spiritual and bodily events, (h) Ibn Ḥazm, who worked on the causes for and solutions of mental problems such as sadness and obsessions, (i) Abū Bakr al-Rāzī, who dealt with personality and character disorders and conducted psychological studies on treatment methods by including psycho-somatic studies, (j) Balhi, who associated mental problems with bodily ailments, (k) Algazelus, who revealed the principles of Islamic psychology, (l) Fakhr al-Dīn al-Rāzī, who studied psychology over the soul-body relationship, the state of the soul after death, etc. (m) Ibn Qayyim al-Jawziyya, who worked on psychological subjects such as contentment, jealousy, foresight, fear and surprise, and lastly (n) in addition to character education, bn Khaldūn, who studied on psychological causality and factors leading to unconscious motivation are included. As a result of this article, which deals with the important contributions of Islamic psychologists, whose names are given, to the science of psychology; (i) In the tradition of Islamic thought, studies on the subject started from the 7th century; (ii) Muslim researchers and thinkers began their efforts to understand psychological phenomena and events within the framework of the interest and curiosity aroused by both Quranic verses and foreign cultural products, and (iii) Although a modern scientific tradition has not developed systematically in the Islamic culture, it has been determined that the effort to understand and explain the spiritual world and life of the human continues in some way.

Keywords:

Psychology of religion, Islamic pscyhology, Nafs, Spirit, Mind,

PDF

___

Akyol, A. (2015). Ebu bekir er - Razi ve üç temel erdem: Değer eğitimi açısından bir okuma. Adam Akademi Dergisi, 5(2), 61-83.
Alper, Ö. M. (1993). İbn-i Tufeyl’in hayatı ve felsefesi. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Alper, Ö. M. (1999). ‘İbn Sina” maddesi. TDV İslam Ansiklopedisi-20. (ss. 319-322). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Altıntaş, R. (1998). İbn Miskeveyh'in adalet anlayışı. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi, 2, 237-249.
Altuntaş, S. (2006). Gazali’de tasavvuf felsefesi. (Yayımlanmamış Yüksel Lisans Tezi). Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Apaydın, H. Y. (1999) “İbn Kayyim El-Cevziyye” maddesi. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi-20. (ss. 109-123). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Atak, M. (2021). İslam’da psikoloji tarihi. İbn Haldun Çalışmaları Dergisi, 6 (1), 71-93.
Bayrakdar, M. (1999). “İbn Miskeveyh” maddesi. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi-20. (ss. 201-208). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Bayrakdar, M. (2010). İslam düşünce tarihi. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Açık Öğretim Fakültesi Yayınları.
Belhi, Ebu Z. (2012). Mesalih’ul ebdan vel enfüs. (çev. N. Okuyucu & Z. Tiryaki). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
Çağrıcı, M. (1996). “Gazali” maddesi. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi-13. (ss. 489-505). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Çamlı, C. Y. (2019). Ebû Zeyd El-Belhî’nin ruh sağlığı ve depresyon tedavisiyle ilgili görüşlerinin bilişsel terapiye göre değerlendirilmesi. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Malatya: İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Çelik, Y. (2016). İbn Sina’nın akıl-aşk ilişkisi. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Şanlıurfa: Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Doğan, M. (2009). İbn Sina’ nın ahlak risaleleri ve ahlak felsefesi. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Durmuş, A. Z. (2021). İbn Miskeveyh ve Tehzibu’l Ahlak adlı eserinin ahlak felsefesi açısından incelenmesi. İçtimaiyat Sosyal Bilimler Dergisi, 5(1), 144-147.
Durmuş, İ. (1999). “İbn Hazm” maddesi. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi-20. (ss. 58-61). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Dursun, N. (2019). İbni Tufeyl, Jean Jacques Rousseau, Bertrand Russell ve John Dewey’e göre “merak”. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Ağrı: İbrahim Çeçen Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Durusoy, A. (1999). “İbn Sina” maddesi. TDV İslâm Ansiklopedisi-20. (ss. 322-331). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Erginli, Z. (2006). “Muhasibi” maddesi. TDV İslâm Ansiklopedisi-31. (ss. 13-16). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Gafarov, A. (2006). Râgıb el-İsfahânî’de insan tasavvuru. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 30 (1), 187-214.
Gafarov, A. (2007). “Râgıb el-İsfahânî” maddesi. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi-34. (ss. 401-403). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Gazali, (2011). Cennete doğru abidler yolu. (çev. A. Kaya). İstanbul: Semerkant Yayınları.
Görgün, T. (1999). “İbn Sina” maddesi. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. (ss. 353-358). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Gürsu, O. (2016). İslam düşünürü Belhi’nin (849-934) ruh sağlığına yönelik görüşlerinin modern psikoloji doğrultusunda değerlendirilmesi. DEUİFD Din Psikolojisi Özel Sayısı, 271-309.
Hanoğlu, İ. (2018). Kindî’de klasik psikoloji ve temel problemleri. Diyanet İlmi Dergi, 54 (2), 125-144.
Hayta, B. (1996). İbn Haldun’da kişilik teorisi. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi) Bursa: Uludağ Üniversitesi: Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Hökelekli H. (2006). İslam geleneğinde psikoloji kültürü. İslami Araştırmalar Dergisi-Din Psikolojisi Özel Sayısı, 19(3), 409-421.
Hökelekli, H. (1993). Din psikolojisi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Hökelekli, H. (2000). Din psikolojisi. Eskişehir: Açık Öğretim Fakültesi Yayınları.
Hökelekli, H. (2012). İslam psikolojisi yazıları. İstanbul: Dem Yayınları
Hökelekli, K. (2019). İbn Kayyım El-Cevziyye ve Kur’an anlayışı. Akademik Platform, 160-168.
İbn Haldun (1990). Şark İslam klasikleri mukaddime-I-. (çev. Z. K. Ugan), İstanbul: MEB yayınları.
İbn Hazm, (2012). Ahlak ve davranış tarzları. (çev. M. Çağrıcı). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Kara, Ö. (2007). “Ragıb el-İsfahani” maddesi. TDV İslâm Ansiklopedisi-34. (ss. 398-401). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Kara, Ö. (2012). Meşhur ama az tanınan çok yönlü bir ilim adamı: Râğıb El-Isfahâni. Erzurum: Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 38, 102-146.
Karakaya, T. F. & Uysal, E. (2019). Fârâbî’de “iyi, yetkinlik ve mutluluk” kavramları ışığında PDR hizmetlerine farklı bir yaklaşım. Sinop Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 3 (1), 191-208.
Kaya, M. (1995). “Farabi” maddesi. TDV İslâm Ansiklopedisi-12. (ss. 145-162). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Kaya, M. (2002). “Kindi” maddesi. TDV İslâm Ansiklopedisi-26. (ss. 41-58). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Kaya, M. (2007). “Ebû Bekir Er-Râzî” maddesi. TDV İslâm Ansiklopedisi-34. (ss. 479-485). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Kılıç, A. (2019). Râgıp el-İsfahânî’nin mutluluk anlayışı. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Köse, A. & Ayten, A. (2016) Din psikolojisi. İstanbul: Timaş Yayınları.
Köse, A. (2008). Türkiye’de psikoloji ve din psikolojisi. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Kutluer, İ. (1992). “Ebû Zeyd el-Belhî” maddesi. TDV İslâm Ansiklopedisi-5. (ss. 412-414). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Kutluer, İ. (1999). “İbn Tufeyl” maddesi. TDV İslâm Ansiklopedisi-20. (ss. 418-425). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Kutluer, İ. (2002). İbn Sina ontolojisinde zorunlu varlık. İstanbul: İz Yayıncılık.
Okay, T. (2019). İslam tarihinin yıldızları: Âlimler. Diyanet Aylık Dergi, 345, 30-33.
Razi, E. (2019). Ruh sağlığı. (çev. H. Karaman). İstanbul: İz Yayınları.
Sunar, C. (1972). İslam’da felsefe ve Farabi. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.
Süngü, A. (2009). İbn Haldun’un eğitim felsefesi. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Tanrıbilir, T. & Karagöz, N. (2017). Kelam konularına tasavvufî yaklaşım: Hâris el-Muhâsibî’nin “er-Riâye li Hukûkillâh” eseri örneği. Kader Dergisi, 15(3), 678-697.
Tatar, B. (2009). Aklın merkezindeki aşk: İbn Hazm’ın güvercin gerdanlığı hakkında bir felsefi yorum. Milel ve Nihal Dergisi, 6(3), 146-151.
Türker, Ö. (2018). Kindî metafiziği. Diyanet İlmi Dergi, 54(2), 53-66.
Uludağ, S. (1999). “İbn Haldun” maddesi. TDV İslâm Ansiklopedisi-19. (ss. 538-543). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Uysal, E. (2014). İbn Hazm’ın ahlâka dair görüşleri. Diyanet İlmi Dergi, 50(4), 53-68.
Ülken, H. Z. (1957). İslâm felsefesi. Ankara: Selçuk Yayınları.
Varlı, N. (2019). Erken dönem İslam âlimlerinin psikolojiye katkıları: Akıl, nefis, ruh kavramları. Hatay Mustafa Kemal Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2(1), 67-89.
Yavuz, Y. Ş. (1995). “Fahreddin Razi” maddesi. TDV İslâm Ansiklopedisi-12. (ss. 89-95). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Yavuzer, H. (1997). Çocuk psikolojisi. İstanbul: Remzi Kitabevi.
Yeğin, H. (1996). İslam psikolojisinde temel kavramlar. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Şanlıurfa: Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.