Râfizîlik - Şia ilişkisi: On Altıncı Yüzyıl Osmanlı Belgelerinde Tanımlanan Kızılbaş İnancının Sorgulanması

Kızılbaşlar, Safeviler ile yakın ittifakı nedeniyle özellikle on altıncı yüzyılda Osmanlı – Safevi mücadelesinde merkezi bir rol oynamışlardır. Bu çalışma, dönemin Osmanlı arşiv kaynaklarını ve Osmanlı Devleti’nin seçkin âlimlerinin hazırlamış olduğu tarihî ve dinî kayıtları kullanarak Kızılbaşların dinî eğilimlerinin Osmanlı nezdinde nasıl algılandığını yansıtmayı amaçlamaktadır. Bu bağlamda Mühimme defterlerindeki fermanlar başta olmak üzere, İdrîs-i Bitlisî’nin Selim Şah-name’si, İbn Kemâl’in Tevarih-i Al-i Osman’ı ve Kızılbaşlar hakkında ilk olarak İbn Kemâl tarafından verilen ve sonrasında Ebüssuûd Efendi tarafından düzenlenen fetvaların karşılaştırmalı analizi yapılmıştır. Bu çalışmada amaçlanan temel hedef Osmanlı nazarında Kızılbaşların Şia ile ilişkilendirilip ilişkilendirilmediğini sorgulamaktır. Bu bağlamda Kızılbaşların râfizî olarak nitelendirilmeleri hususu detaylı bir şekilde incelenmiş ve bu kullanımın şia kavramının kullanımı ile eşdeğer olup olmadığı irdelenmiştir

Anahtar Kelimeler:

Kızılbaş, Shi`ite, Rafidi, Ottoman, Fatwas.

Does being Rafidi mean Shi`ite?: The Representation of the Kızılbaş Belief in the Sixteenth Century Ottoman Records

The Kızılbaş, especially by the sixteenth century, played a central role in the Ottoman-Safavid struggle due to its close alliance with the Safavid. By using period archival records of the Ottoman administration along with historical and religious documents composed by the Ottoman elite scholars, this article aims to reflect the Kızılbaş’s religious orientation as perceived by the Ottoman policy makers. The documents examined include the fermans of the Muhimme defterleri, Selim Şah-name of Idrisi Bitlisi, Tevarih-i Al-i Osman of Ibn Kemal and the fatwas issued on the persecution of the Kızılbaş by Ibn Kemal and as afterwards reutilized by Ebussuud. In doing so, this article intends to uncover the Ottoman perspective of the Kızılbaş religiosity as if it had ever been linked to Shi`ism. Further the term rafidi to define Kızılbaş belief will be explored in detail to reveal if it is used as equivalent to the term shi`a.

Keywords:

Kızılbaş, Şiilik, Râfizîlik, Osmanlı, Fetvalar,

PDF

___

al-Aqsaraʾi, Harim. Müsâmeret ül-ahbar: Moğollar zamanında Türkiye Selçukluları tarihi Aksaraylı Mehmed oğlu Kerimüddin Mahmud. Edited with an introduction by Osman Turan. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1944.
al-Asha`ri. Maqalat al-Islamiyyin ve Ihtilafu’l-Musallin. Edited by Muhyi al-Din Abd al-Hamid, 2 volumes. Kahire: 1950.
al-Asqalani, Ibn Hajar. Taqrib at-Tahdhib. Edited by Muhammad Avvame. Syria: Dar-ur-Rashid, 1986.
al-Bağdadi, Abdülkahir b. Tahir b. Muhammed (429/1037). Mezhepler Arasındaki Farklar. Translated by Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2001.
al-Nawbakhti, al-Hasan b. Musa (301/913). Firaq al-Shi`a. İstanbul: 1931.
al-Shahrastani. Kitab al-milal wa-l-nihal. Edited by Abd al-`Amir Ali Mahna and Hasan Faur. Beirut: 1990.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi. Istanbul: Başbakanlık Basımevi, 2000.
Benli, Yusuf. “Rafıza Adlandırmasının İlk Kullanımına İlişkin Değerlendirmeler,” Hikmet Yurdu 1/1, (2008): 31-69.
Bitlisi, Idrisi. Selim Şah-name. Edited by Hicabi Kırlangıç. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 2001.
Bulut, Halil İbrahim. “Osmanlı-Safevi Mücadelesinde Ulemanın Rolü: Kemal Paşazade Örneği,” Dini Araştırmalar 7/21: 179-195.
Düzdağ, M. Ertuğrul. Şeyhülislam Ebussuud Efendi Fetvaları Işığında 16 Asır Türk Hayatı. Istanbul: Enderun Kitabevi, 1983.
Erdoğdu Başaran, Reyhan. ,“Comparing Scholarship: The Assessment of the Contemporary Works that Links Alevis with either Shi`ism or Sunnism [Aleviliği Şiilik veya Sünnilik ile Bağdaştıran Modern Akademik Eserlerin Karşılaştırmalı Bir Analizi]”, Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi – Journal of the Faculty of Theology 5/9 (Aralık/December 2018): 315-338.
Evliya Çelebi Seyahatnamesi I. Edited by Şinasi Tekin and Gönül Alpay Tekin with an introduction by Fahir Iz. Harvard University, Office of the University Publisher, 1989-1993.
Farisi, Hatib-i. Menakin-i Cemal al Din-i Savi. Edited by Tahsin Yazıcı. Ankara, 1972.
Fığlalı, Ethem Ruhi. Mezhepler ve Tarikatlar Ansiklopedisi. İstanbul, 1987.
Halm, Heinz. Shi`ism. Translated by Janet Watson and Marian Hill. New York: Columbia University Press, 2004.
Ibn Battuta. The Travels of Ibn Battūta, A.D. 1325-1354. Translated with revisions and notes, from the Arabic text edited by C. Defrémery and B.R. Sanguinetti, H.A.R. Gibb, volume 2. Cambridge: University Press, 1962.
Ibn Bibi, el-Huseyin b. Muhammed b. Ali el-Ca’feri er-Rugadi. el Evamiru’l-ala’iye fi’l-umuri’l-ala’iye (Selcuk-name). Edited by Mürsel Öztürk. Ankara: Türkiye Cumhuriyeti Kültür Bakanlığı, 1996.
Ibn Hanbal. Musnad. Volume 2-6. Cairo: Matba`a al-Maymaniyya, 1313/1869.
Ibn Kemal. Fetva-i Kemalpaşazade der Hakk-i Kızılbaş. Süleymaniye Kütüphanesi. Esad Efendi Bölümü, no. 3548: folio: 45a-46b.
Ibn Kemal. Risale fi beyani firaki’d-dalle. Süleymaniye Kütüphanesi, Kılıç Ali Paşa Bölümü, no. 1028: folio: 297a-298b.
Ibn Kemal. Risale fi beyani firaki-Islamiyyin, Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli Bölümü, no. 3711: folio: 115a-b.
Ibn Kemal. Risale fi ikfari Şia. Süleymaniye Kütüphanesi, Pertev Paşa Bölümü, no. 621: folio: 31a-b.
Ibn Kemal. Risale fi tekfiri’r-ravafiz, Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya Bölümü, no. 4794: folio: 42b-43a.
Ibn Manzūr, Muhammad ibn Mukarram. Lisān al-‘Arab. Beirut: al-Matba’at al-Kutub, 1990.
Imber, Colin. Ebu’s-su’ud: The Islamic Legal Tradition. Edinburgh: Edinburgh University Press, 1997.
Imber, Colin. The Ottoman Empire, 1300-1650: The Structure of Power. Palgrave Macmillan, 2002.
İnanır, Ahmet. “Tokatlı Şeyhülislam İbn Kemal’in Osmanlı Hukukuna Katkıları ve Şia’ya Dair Fetvası,” Tokat Sempozyumu, (I-III, 2012).
Keddie, Nikki R. Scholars, Saints, and Sufis: Muslim Religious Institutions in the Middle East since 1500. Berkeley-Los Angeles-London: Univeristy of California Press, 1972.
Kohlberg, Etan. ‘al-Rafida,’ in: Encyclopaedia of Islam, Second Edited by P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W. P. Heinrichs. http://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-2/al-rafida-SIM_6185?s.num=50&s.start=40
Mardin, Şerif. “Power, Civil Society and Culture in the Ottoman Empire,” Comparative Studies in Society and History, Volume 11, (1969): 258-81.
Ocak, Ahmet Yaşar. “Türk heterodoksi tarihinde ‘zındık’ ‘harici’ ‘mulhid’ ve ‘ehli bid`at’ terimlerine dair bazı düşünceler.” İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, (1981): 507-520.
Öztürk, Necdet. Aşıkpaşazade Tarihi: Osmanlı Tarihi. 1285-1502. Istanbul: Bilgi Kültür Sanat, 2013.
Pakalın, Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. III/2, Volume 3. Istanbul, 1993.
Paşazade, Kemal. Tevarih-i Al-i Osman. VIII. Defter, edited by Ahmet Uğur. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1997.
Posch, Walter. Osmanisch-safavidische Beziehungen 1545-1550: Der Fall Alḳâs Mîrzâ. Wien: Austrian Academy of Sciences Press, 2013. http://www.jstor.org.ezproxy.rice.edu/stable/j.ctt1vw0pgd
Refik, Ahmet. “Osmanlı Devrinde Rafizilik ve Bektaşilik (1558-1591),” in Darülfünun Edebiyat Fakültesi Mecmuası IX/2, (1932): 21-59.
Sarı Saltuk. Saltık-name. Edited by Necati Demir and Mehmet Dursun Erdem. Ankara: Destan Yayınları, 2007.
Savaş, Saim. XVI. Asırda Anadolu’da Alevilik. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2013.
Şener, Cemal. Osmanlı Belgeleri’nde Aleviler-Bektaşiler. Istanbul: Karacaahmet Sultan Derneği Yayınları, 2002.
Simēon, Dpir Lehatsʻi, and George A. Bournoutian. The travel accounts of Simēon of Poland. Costa Mesa, California: Mazda Publishers, 2007.
Teber, Ömer Faruk. “Osmanlı Belgelerinde Alevilik için Kullanılan Dini – Siyasi Tanımlamalar,” Dini Araştırmalar 10/28, (2007): 19-38.
Tekindağ, Sehabettin. “Yeni Kaynak ve Vesikaların Işığı Altında Yavuz Sultan Selim’in İran Seferi,” Tarih Dergisi 17/22, (Istanbul: 1968): 53-55.
Watt, Montgomery. “The Rafidites: A. Preliminary Study”, Oriens XVI, (1963): 119.
Winter, Stefan. The Shiites of Lebanon under Ottoman Rule, 1516-1788. Cambridge University Press, 2010.