Bitişik (Muttasıl) Şartlı Seçmeli (İstisnâî) Kıyaslar (Klasik Mantık Kitaplarında Görülen Geçersiz/Yanlış Örnekler Üzerine)

Bu makale, bitişik şartlı seçmeli kıyas konusunu incelemek ve Klasik Mantık kitaplarında kullanılan yanlış örnekler üzerine dikkat çekmeyi amaçlamaktadır. Aristoteles (m.ö. 384-322) yüklemli önermeleri ve kategorik kıyasları, şartlı önermeleri ve şartlı kıyasları ise Stoa Okuluna mensup filozoflar incelemiştir. Aristoteles’in görüşlerini esas alan Müslüman filozoflar, Stoacılardan gelen etkiyle birlikte, hem kategorik hem de şartlı önermelerden yapılan kıyasları incelemişlerdir. İslam mantıkçılarının konuları işleyiş tarzlarını esas alıp Batılı mantıkçıların görüşlerine de yer veren geleneksel tarzda yazılmış Türkçe Klasik Mantık kitaplarında, seçmeli (istisnâî) kıyas konusu birbirinden farklı ele alınmaktadır. Seçmeli kıyasların sonuç vermesi, şartlı öncülün tümel ve olumlu olmasına ayrıca şartlı öncülün seçenekleri arasında gereklilik (lüzûmiyye) ilişkisinin bulunmasına bağlıdır. Klasik mantık kitaplarında verilen örneklerde, şartlı öncülün tümel ve olumlu olması şartlarına riayet edilirken şartlı öncülün seçenekleri arasındaki gereklilik (lüzûmiyye) ilişkisine dikkat edilmemektedir. Klasik Mantık kitaplarında dört formdan her biri için genellikle farklı örnekler verilmiş ve verilen örneklerin bir kısmında, bitişik şartlı seçmeli kıyasın şartlarına riayet edilmemiştir. Bitişik şartlı öncülün mukaddem (ön bileşen) ve tâlîsi (art bileşen) arasında özel-genel ilişkisi, nedensellik ilişkisi ve birbirine eşit olduğu durumlar belirtilmeksizin, bitişik şartlı seçmeli kıyasın muhtemel dört formundan ikisinin geçerli ve ikisinin ise geçersiz sonuç verdiği ifade edilmiştir. Ancak bitişik şartlı seçmeli kıyasın muhtemel dört formundan biri için verilen örnekler diğer üç forma uygulandığında verilen örneklerin geçerli ve geçersiz formlara uygun düşmediği görülmektedir. Bu çalışmada örneklerin her biri incelenmiş ve neden geçersiz oldukları gösterilmeye çalışılmıştır.

The Adjacent Conditional Elective Syllogism

This article aims to examine the adjacent conditional elective syllogism and to attract attention to the wrong examples used in Classical Logic books. Aristotle (384-322 BC) were examined predicate propositions and categorical syllogisms. Conditional propositions and conditional syllogisms were studied by philosophers belonging to the Stoic School., Muslim philosophers by relying on Aristotle’s views and with the influence of the Stoics, examined comparisons made from both categorical and conditional propositions. In Turkish Classical Logic books, which are written in a traditional style, based on the method Islamic logicians treat the subjects and also included the views of Western logicians, the elective syllogism is handled by different ways. The outcome of the elective syllogism, depends on the universal and affirmative character of conditional premise, and the existence of a relation of necessity (necessity) among the alternatives of the conditional premise. In the examples given in classical logic books, while it is conformed to the context that the conditional premise must be universal and affirmative, the relation of necessity (necessity) between the options of the conditional premise is ignored. In Classical Logic books, different examples are usually given for each of the four forms, and in some of the examples given, the conditions of the elective syllogism are not respected. It is stated that two of the four possible forms of adjacent conditional- elective syllogism are valid and two of them are invalid, without specifying the special-general relationship, causality relationship and the situations where they are equal to each other between the predecessor and the subordinate of the adjacent conditional premise. However, when the examples given for one of the four possible forms of adjacent conditional-elective syllogism are applied to the other three forms, it is seen that the examples that are given do not correspond to valid and invalid forms. In this study, each of the examples was examined and it was tried to show that why they are invalid.

PDF

___

Ahderî, Abdurrahman. “es-Süllem” el-Mantıku’l-Munazzam içinde. Mısır: tarihsiz.

Bingöl, Abdülkuddüs. Gelenbevî’nin Mantık Anlayışı. İstanbul: MEB Yayınları, 1993.

Cevdet Paşa, Ahmet. Mi’yâr-ı Sedâd. İstanbul: Matbaai Amire, 1293.

Creighton, James Edwin. An Introductory Logic. London: The Macmillan Company, 1919.

Çapak, İbrahim. Anahatlarıyla Mantık. İstanbul: Ensar Yayınları, 2012.

Çapak, İbrahim. Stoa Mantığı ve Fârâbî’ye Etkisi. Ankara: Araştırma Yayınları, 2006.

Durusoy, Ali. “Mantık ve Mantık Tarihi Üzerine Bir Değerlendirme,” İslami İlimler Dergisi 5, sayı: 2 (Güz 2010): 9-20.

Ebherî, Esîrüddin Mufaddal b. Ömer. Îsâğûcî. Vezirhânî Matbaası, 1287.

Ebherî, Esîrüddin Mufaddal b. Ömer. Keşfu’l-Hakâik fî-Tahrîri’d-Dekâik. Tenkidli Metin ve İnceleme: Hüseyin Sarıoğlu, İstanbul: 1998.

Ece, Muhammet Nasih. İbn Rüşd’dün Önermeler Mantığı ve Aristoteles Temelleri. Konya: Çizgi Kitabevi, 2018.

el-Habîsî. “eş-Şerh ale’t-Tehzîb” Tecdîdü İlmi’l-Mantık içinde. Kahire: Tarihsiz.

el-Melevî. “eş-Şerh ale’s-Süllem” el-Mantıku’l-Munazzam içinde. Mısır: Tarihsiz.

el-Muzaffer, Muhammed Rıza. el-Mantık. C. II. Beyrut:1980. Emiroğlu, İbrahim. Klasik Mantığa Giriş. Ankara: Elis Yayınları, 2004.

eş-Şâmî, Muhammed es-Seyyid. Dirâsâtun fî İlmi’l-Mantık-el-Kıyâs. 1960.

et-Taftazânî, Sa’duddîn Mes’ûd b. Ömer. “Tehzîbu’l-Mantık” Tecdîdü İlmi’l-Mantık içinde. Kahire: tarihsiz.

et-Tahtânî, Kutbuddîn Râzî. Levâmiu’l-Esrâr fî Şerh-i Metâliu’l-Envâr. İstanbul: 1277.

et-Tahtânî, Kutbuddîn Râzî. Tahrîru’l-Kavâidi’l-Mantıkıyye fî Şerh-i Risâleti’ş-Şemsiyye. Kum: tarihsiz.

Fârâbî, Ebû Nasr Muhammed. “Kitâbu’l-Kıyâs II” el-Mantık inde’l-Fârâbî içinde, thk. Refik el-Acem, 11-64. Beyrut: 1986.

Fârâbî, Ebû Nasr Muhammed. “Kitâbu’l-Kıyâsi’s-Sağîr” Fârâbî’nin Bazı Mantık Eserleri içinde, nşr. Mübahat Türker-Küyel. Ankara: AKM Yayınları, 1990.

Fenârî, Muhammed b. Hazma. Şerh-i Îsâğûcî. Matbaati Osmaniye, 1309.

Gazzâlî, Ebû Hâmid. el-Kıstâsü’l-Müstakîm (Dosdoğru Ölçü). Çeviren: İbrahim Çapak, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2016.

Gelenbevî, İsmail. eş-Şerh alâ İsâğocî. Matbaati Sultaniye, 1283.

Gelenbevî, İsmail. Risâle fi’l-Kıyâs. İstanbul: 1297.

Hasırcı, Nazım. “Seçmeli Kıyaslarda Geçersiz Formlar (ÖSS’ye hazırlık kitaplarında görülen mantık yanlışı),” Dini Araştırmalar 10, sayı: 29 (Eylül-Aralık 2007): 145-160.

Hasırcı, Nazım. Klasik Mantık El Kitabı. Ankara: Araştırma Yayınları, 2015.

İbn Meymûn, Mûsâ. “Mantık Terimleri Risalesi,” çev. Mubahat Türker- Küyel, AÜ DTCF Dergisi XVIII, sayı: 1-2 (Ocak-Haziran 1960): 19-64.

İbn Sînâ, Ebu Ali. el-İşârât ve’t-Tenbîhât. thk. Süleyman Dünya, Beyrut: 1992.

İbn Sînâ, Ebu Ali. eş-Şifâ IV, el-Mantık, el-Kıyâs. Neşreden: İbrahim Madkur, Kahire: 1964.

İsmail Hakkı (İzmirli). Felsefe Dersleri. İstanbul: Dersaadet Matbaası, h.1330. İsmail Hakkı (İzmirli). Mi’yâru’l-Ulûm. İstanbul, h. 1315.

Kazvînî, Necmuddîn Ali b. Ömer el-Kâtibî. er-Risâletü’ş-Şemsiyye fi’l-Kavâidi’l- Mantıkıyye. Kum: tarihsiz.

Kneale, William and Martha Kneale. The Development of Logic. Oxford: Clarendon Press, 1991.

Kuşlu, Harun. “İbn Sînâ ve Nasîruddîn Tûsî Mantığında Şartlı Önermeler,” Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XVII, sayı: 30 (2014/2): 1-17.

Mates, Benson. Stoic Logic. Los Angeles: 1953.

Öner, Necati. Klasik Mantık. Ankara: AÜİF Yayınları, 1991.

Öner, Necati. Tanzimattan Sonra Türkiye’de İlim ve Mantık Anlayışı. Ankara: AÜİF. Yayınları, 1967.

Özlem, Doğan. Mantık (Klasik/Sembolik Mantık, Mantık Felsefesi). İstanbul: İnkılâp Yayınları, 1999.

Özpilavcı, Ferruh. Fârâbî’nin Önerme Anlayışı. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2018.

Rescher, Nicholas. “İbn Sînâ Mantığında Şartlı Önermeler,” çev. Harun Kuşlu, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XIV, sayı: 25 (2012/1): 237-247.

Sedâd, Ali. Mîzânu’l-Ukûl fi’l-Mantık ve’l-Usûl. İstanbul: Karâbet ve Kasbar Matbaası, 1303.

Şahin, Enver. “Kâtibî’nin Şerhu Keşfi’l-Esrâr Adlı Eserinin Tahkîki ve Değerlendirmesi.” Doktora Tezi, Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Rize, 2019.

Urmevî, Ebu’s-Senâ Sirâcuddin Mahmud b. Ebî Bekr. Metâliu’l-Envâr. İstanbul: 1277.

Yaren, Tahir. Kıyasların Yapısı. Ankara: İlâhiyât, 2003.

Yeşil, Mustafa. “Fârâbî’de ve Quine’da Dil-Anlam ve Doğruluk İlişkisi.” Doktora Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi, Isparta, 2015.